شڪارپور

href='article.php?Dflt=شڪارپور&x=0'>شڪارپور جي داني پُرشن ۽ سخي مردن خير جا خوب ڪم ڪيا، خاص ڪري اسپتالون ۽ اسڪول ٺهرايائون. شهر ۾ هڪ اسپتال اسٽيشن روڊ تي واقع آهي: ”راءُ بهادر اوڌو داس تاراچند اسپتال“ هيءَ شڪارپور جي پنچائت ، ميونسپالٽي ۽ شهرين کان چندو وٺي ٺاهي وئي. هونئن ته سڄي پنچائت سرگرم هئي پر ان جو روح روان هو اوڌو داس تاراچند ڇاٻڙيا جيڪو 1870ع ڌاري شڪارپور ۾ ڄائو ۽ 1942ع ۾ بمبئيءَ جي هڪ اسپتال ۾ ساهه ڏنائين. سندس آخري رسمون غالباً شڪارپور ۾ ادا ڪيون ويون.
شڪار پور ۾ هڪ سٺي مرڪزي اسپتال قائم ڪرائڻ سندس زندگيءَ جي مهم بڻجي ويو. ذاتي ڊوڙ ڊڪ سان هڪ لک رپيو چندو جمع ڪيائين. پنچائت جي ٻين فردن گڏجي ايترو چندو جمع ڪيو. خود ميونسپالٽيءَ پنجويهه هزار رپيا چندو ڏنو جنهن مان ٽيويهه هزار رپيا سرهندي پيرن کان هڪ پلاٽ جي خريداريءَ ۾ ڏنا ويا. اسپتال جوڙڻ لاءِ ڪنهن هڙان ڏنو ۽ ڪنهن ورتو! جذبي جي ڳالهه آهي.
اسپتال جا بنياد 1932 ۾ ايڇ ٽي سورلي رکيا ۽ افتتاح بمبيءَ جي گورنر لارڊ برابون (Lord Brabourne) ڪيو. سڀ ڳالهيون پنهنجي جاءِ تي پر دل تي اثر ڪندڙ ڳالهه اها آهي ته اوڌو داس تاراچند پنهنجو نالو اسپتال جي پيشانيءَ تي نه لکايو پر اسپتال جي ڏاڪڻين تي جڏهن چار ڏاڪا چڙهي پنجين تي پير رکبا ته سندس نالو فرش تي لکيل ملندو ته جيئن هر امير غريب، هندو مسلمان، ساڌو سنت جو پير ان تي پوي! هيءَ نماڻائي ۽ محبت جي حد هئي. ان جي موٽ ۾ انگريزن کيس راءُ بهادر جو لقب ڏنو ۽ مقامي منچائت سندس ديهانت کان پوءِ سندس قد آدم مجسمو گهڙائي اسپتال جي باغ ۾ هڪ چبوتري تي رکايو. پر جڏهن پاڪستان ٺهيو، مسجد منزل گاهه جو واقعو ٿيو ۽ ڪن ماڻهن ماحول خراب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي تڏهن هن مجسمي تي ڪپڙو وجهي ڍڪيو ويو ۽ پوءِ لاهي ميونسپالٽيءَ جي گودام ۾ رکيو ويو. (هاڻي، هيءَ مورتي سنڌالاجي ڄامشوري ۾ رکيل آهي).
هونئن ته شڪارپور جون تاريخ ۾ گهڻيون سڃاڻپون ملي سگهنديون پر هتان جي ماڻهن کي آچار ٺاهڻ جو ڏانءُ آهي. سڄي سنڌ ۾ ڪنهن کان به پڇبو ته آچار ڪٿان جو؟ چوندا شڪارپور جو. مٺايون به سٺيون ٺاهين. اڄڪلهه ته پلاسٽڪ ۽ شيشي جي برنين ۾ اهو آچار سڄي سنڌ ۾ وڪامجي ٿو. سنڌي ٻوليءَ جو شڪارپوري لهجو ته شايد مِٺي ۾ مِٺو لهجو آهي، ’مَنَ‘ چوڻ کان سواءِ ڪنهن سان ڳالهائين ئي ڪو نه.
اپکنڊ جي ورهاڱي کانپوءِ شهر کي وڏو ڌڪ لڳو، چڱا خاصا هندو واپاري ۽ علمي ماڻهو هندستان لڏي ويا. هندن جي وقت ۾ شهر کي وڏي رونق رهي ڇاڪاڻ ته هندن سيٺين وٽ وڏي دولت هئي ۽ اهي دل کولي جايون ٺهرائيندا هئا. شڪارپور جون جهرندڙ پراڻيون جايون ڏسي ائين لڳندو، ڄڻ نيپال جي ڪنهن قديم شهر جون جايون هجن. جيڪڏهن شڪارپور وارا ڪاٺ گهڙيندڙ اُستاد پنهنجي ڪرت جاري رکندا هجن ها ته شهر ۾ ڪاٺ جو ايترو ئي سهڻو ۽ گهڻو ڪم ڏسجي ها جيترو نيپالي شهرن کٽمنڊو ۽ ڀڳتاپور جي گهٽين ۽ بازارن ۾ ڏسجي ٿو. ڪاش! سنڌ سرڪار اهو فن ٻيهر جيئارڻ جو ڪو جتن ڪري!
شڪارپور جون قديم گهٽيون گهمندي وک وک تي ’آهه‘ ۽ ’واهه‘ چوڻو ٿو پوي. ’واهه‘ ان ڪري جو هنڌ هنڌ تي عاليشان عمارتون بيٺيون آهن جيڪي مسترين، استادن ۽ مزورنايڏي محنت ۽ صفائيءَ سان ٺاهيون آهن جيئن ڪي ماهر بت تراش گڏجي شاهڪار گهڙي ويا هجن! اهو انهن مسترين جو ئي ڪمال آهي جو انهن انگڙ ونگڙ، آڏين ابتين گهٽين ۾ ڦِڏن پلاٽن تي ٻه ٻه ٽي ٽي ماڙعمارتن کي ايڏي سونهن ڏني آهي جو انهن شاهڪارن تان اکيون هٽائي نٿيون سگهجن. هر هڪ جاءِ ۾ عمده تراشيل پٿر، لاجواب گهڙيل ڪاٺ ۽ رنگين شيشا ڏسي زبان مان بي اختيار ’واهه‘ نڪريو وڃي. پر جڏهن انهن جي جهريل حالت ڏسجي ٿي اندر مان سڏڪو نڪريو وڃي. ٺاهڻ وارا عمارتون ٺاهي ويا آهن پر انهن ۾ رهندڙ انهن جي سنڀال به نٿا ڪري سگهن. شايد انهن کي ٽڪي جيترو به احساس ناهي ته هو انهن جاين ۾ ويٺا آهن جن کي ٺاهيندڙن رڳو جاءِ سمجهي نه پر فن جو نمونو سمجهي، پيار جي پورهئي سان ٺاهي راس ڪيو هو. سندن بي حسي ۽ بي وسيءَ جو هڪ ٻيو سبب به آهي.
شڪارپور بنيادي طرح واپاري طبقي جو شهر هو. واپار! سو به ڏيساور سان. 1947 کان پوءِ جن ’مهاجرن‘ کي ڪليمن ۾ جايون مليون، اهي واپاري نه هئا، نه وري هنن وٽ ڪي پيداواري وسيلا هئا. وٽن پاڻ کي سهارو ڏيڻ جو اسباب هو ته جايون ڪٿان سنڀالين؟ نيٺ هنن جايون وڪڻي ڪراچي ۽ ٻين شهرن جو رخ ڪيو ۽ شڪاپور جي سونهن ”اينٽيڪ“ جي واپارين جا جاوا ڪرائي ڇڏيا.
هڪ گهٽيءَ ۾ اسان جا پير زمين جهلي ورتا، جيڏانهن نگاهه کڄي ٿي ڪاٺ تي اُڪر آڏو آهي. هڪ محراب دار دروازي جي مٿئين حصي ۾ ديومالائي ڪردار نانگ تي ليٽيل آهي. سندس ڀر ۾ هڪ عورت آهي. نانگ جا پنج منهن ۽ هڪ گڏيل ڦڻ آهي. نانگ ڦڻ ڇٽيءَ وانگر ديومالائي ڪردار تي ڇانوَ ڪري بيٺي آهي. ’نانگ بستري‘ جي سيراندي ۽ پيرانديءَ کان هڪ هڪ چوٽيدار پکي آسمان ڏانهن منهن ڪري تنواري ٿو. ديومالائي ڪردار جي مٿي تي ڇٽ آهي. محراب واري ڪنڊ ۾ ڪنول گل تي هڪ ديوتا جي ننڍڙي مورتي آهي جنهن جي خدمت ۾ هڪ اڏامندڙ ماڻهو اچي پهتو آهي. اڏامندڙ ماڻهوءَ کي سهڻا پر آهن. ٿورڙو غور سان ڏسبو ته نانگ تي ستل ڪردار جي دُن مان ان ڪنول گل جي ڏانڊي نڪرندي نظر ايندي جنهن تي هڪ ديوتا ويٺل آهي. اها تصوير ڪائنات جي تخليق بابت هڪ مرحلي جو هندو تصور آهي. جنهن موجب وشنو ڀڳوان جيڪو وڏي سمنڊ ۾ ’نانگ بستري‘ تي رهي ٿو، ڪائنات جي تخليق لاءِ پنهنجي دُن مان ڪنول گل ڄَڻي ٿو، جنهن جي ڏانڊي مٿي کڄندي وئي ۽ پوءِ ڪنول مان ’برهما‘ ڄائو. برهما هندو ڏندڪٿا ۾ تخليق جو ديوتا آهي.
هڪ ٻئي دروازي جي گول محراب ۾ ٽي ماڻهو اڪريل آهن: گرو نانڪ، مردانو ۽ ٻالو. وچون ماڻهو گرونانڪ صاحب آهي. سندس هڪ هٿ ۾ مالها آهي، ٻيو هٿ زمين تي رکيل اٿس. پاڻ غاليچي تي ويٺو آهي، جنهن تي وڏو ويهاڻو به رکيل آهي. سندس ساڄي پاسي ويٺل شخص’مردانو‘ آهي جيڪو ساز تي ڳائي رهيو آهي جڏهن ته ٽيون ماڻهو ’ٻالو‘ (گرونانڪ جي کاٻي پاسي) گروءَ جي شيوا ۾ کيس مورڇل سان هوا پيو هڻي. پس منظر ۾ ڏنل ديوار ۽ ديوار جي پويان هڪ وڻ گهڙيل آهي.
در مان اک ڪڍجي ٿي ته سامهون هڪ وڏي عمارت ۾ اکيون وچڙن ٿيون. جنهن جي مٿئين حصي ۾ ڪاٺ جو ڳتيل ڪم ٿيل آهي. ڪاٺ جي گئلرين کي سهارو ڏيڻ لاءِ آڏيون ٽيڪون(brackets)دل موهي وجهن ٿيون. اهي ٽيڪون گهڙي، مور ٺاهيا ويا آهن. نيسارا شينهن جي وات جهڙا ٺاهيا ويا آهن. جتي جتي ممڪن ٿيو آهي، اتي ڪاٺ گهڙي ڪا نه ڪا شڪل گهڙي وئي آهي: لڌڙا، هنج، مَڪرا، مور، ٻگهه ۽ ٻيا کوڙ �