طوطي خان سان ڪچهري

�ون، اوستائين مان ويو آهيان. اتي جبل آهن. اُگئي کان مٿي ڪونه ويو آهيان. باقي ان پاسي جا جابلو ۽ ٻڪرار ماڻهو ٻڌائيندا آهن ته، مٿي جيڪا برف پوي ٿي اها ڳري وهي ٿي ۽ مختلف چشمن مان ٿيندي ٿيندي وڏو وهڪرو ٿئي ٿي. (طوطي خان ”ٿيندي ٿيندي“ لاءِ ”ٿيندي ٿيندي“ لفظ استعمال ڪيو). ڪو پاڻي ڪٿان اچي ٿو ته ڪو ڪٿان، هڪ درياهه سوات مان ٿو اچي، ٻيو ڪشمير مان، ٽيون گلگت مان ٿو اچي. دربند ٽپي ٿو ته سنڌوءَ کي اباسين ڪريو سڏين. يعني سڀني درياهن جو پيءُ، اتان سنڌو درياهه شروع ٿئي ٿو. مکڊ تائين اباسين سڏين.“

مکڊ ۾ غارن بابت طوطي خان چيو ته، انهن ۾ هندو رهندا هئا، پر هن هڪ ٻي ڳالهه به ڪئي جيڪا اسان سنڌ واسين لاءِ نئين آهي پر ساڳئي وقت قديم غارن تي تحقيق مهل نظر انداز نٿي ڪري سگهجي. هن چيو ته، هن خطي ۾ ڇاڪاڻ ته جون جولاءِ جي مهيني ۾ سخت گرمي پوندي آهي تنهن ڪري ماڻهو غار کوٽي يا اڳ کان موجود غارن ۾ وڃي ٿڌڪار وٺندا آهن. ائين اڪثر قدرتي يا آڳاٽي وقتن ۾ ماڻهن جي ٺاهيل غارن تي قبضا به ٿي ويا آهن. اڪثر ماڻهو ته انهن غارن کي ڪاٺ جا در وجهي ڇڏيا آهن ۽ انهن کي گهر ٺاهي ڇڏيو آهي ... جبلن ۾ اڄ به غارون ٺاهي رهڻ عام ڳالهه آهي اها صورتحال اتي وڌيڪ آهي جتي وڻڪار گهٽ آهي. غارن ۾ اڪثر پٺاڻ ۽ ٻيون جابلو قومون رهن ٿيون. ڪجهه غارون منجهند جو آرام لاءِ استعمال ٿين ته وري ڪي مهمانن لاءِ اوطاقون بڻجي ويون آهن. مکڊ وارين غارن ۾ بهه پيو آهي. طوطي خان کي ڪي سؤ ڏيڍ اهڙيون غارون سجهيون ٿي، جن مان اڪثر هندو خالي ڪري ويا هئا.

غارن کان موضوع هٽيو ته قومن قبيلن جو ذڪر هليو، اُتان ٻيڙين ۽ مال برادريءَ جي ڳالهه هلي. هن ڀيري منهنجو ڌيان سندس ٻوليءَ ڏانهن هو. درياهه تي ٻيڙين جي سرگرمي ٻڌائيندي طوطي خان چئي رهيو هيو، ”سؤ ڊيڙهه سؤ بيڙيان هِن. هُڻ جو اعواڻ چلاوَن، بيڙي تي لوڻ ڀرِن، ڊيري اسماعيل خان آڻڻ، ڪلور ڪوٽ آڻڻ، ديري غازي خان کڻن، جام پور کڻن، سکر روهڙي تڪ لوڻ کڻندي اين ...“

پاڪستان ٺهڻ کان اڳ مکڊ، ڪالاباغ ۽ ماڙي انڊس ۾ هندن ۽ سکن جي چڱي آبادي هئي. مکڊ ۾ سک گهٽ هئا، باقي اڪثريت هندن جي هئي. ڪالاباغ ۾ هندو به هئا ۽ سک به. ٻه حصا هندو ۽ هڪ حصو مسلمان هئا ۽ ويهه پنجويهه گهر سکن جا هئا. ماڙي انڊس ۾ مسلمانن جا فقط 10-11 گهر هئا باقي سڀ هندو ۽ سک هئا. هيٺ درياهه جي ڪنڌيءَ تي ڪاٺ جي وڏي منڊي هئي، جتي خير آباد ۽ ٻين پاسن کان ڪاٺ ايندو هو.

ڪالاباغ کان مٿي ٻيڙين جا ڪي گهڻا قسم ناهن. هڪ قسم ”ڪٽارا“ آهي، انهن تي بار کنيو وڃي ٿو. مڇيءَ جي شڪار لاءِ استعمال ٿيندڙ ٻيڙيءَ کي ”بتيلو“ چون. سفر لاءِ استعمال ٿيندڙ ٻيڙيءَ کي ”ٻيڙي“ سڏين، ٻيڙيءَ جو ٻيو نالو ڪٽار آهي جنهن کي ”ڪِشتي“ به چون ٿا. هندڪو ۾ مڇيءَ کي مڇي ئي سڏين. هڪ مڇيءَ جو نالو ”سواتي مهاشير“ آهي ٻيءَ کي ديسي مهاشيري يا رتا مهاشير چون، ان ۾ پيلو ڳاڙهو ۽ ڪجهه ٻيا رنگ ٿين. ٽين مڇي ”ترڪي“ آهي، هڪ مڇيءَ جو نالو ”مَلي“ آهي، هڪ جو نالو ”پلوا“ آهي. پلوا (Palwa) سنڌ جي پلي جهڙي مڇي آهي، فرق اهو ئي آهي ته پلي ۾ ڪنڊا هوندا آهن جڏهن ته پلوي ۾ ڪنڊا نه هوندا آهن. پلوي جو وات ڄرڪي ۽ سينگاري مڇيءَ جهڙو ٿيندو آهي. تربيلا ۽ وارسڪ بندن ۾ ٻج ڇڏڻ کانپوءِ هاڻي موراکي به ٿيڻ لڳي آهي پر علائقي جي ماڻهن جي سڀ کان پسنديده مڇي ديسي مهاشير آهي، جيڪا مقامي بازارين ۾ اڄ ڪلهه 5 روپيا ڪلو وڪامجي ٿي.

جهانگيره ڳوٺ ۾ 63 سالن جي ڄمار گذارڻ جي باوجود طوطي خان اٽڪ قلعو فقط هڪ ڀيرو تڏهن اندران ڏٺو آهي، جڏهن هو اڃان 10-12 سالن جو ٻار هو. تڏهن قلعي ۾ هندو ۽ سک سپاهي هئا. طوطي خان انهن کي مڇي ڏيڻ ويو هو. ان کانپوءِ قلعو نه ڏسي سگهڻ جو سبب فقط اهو رهيو ته اهو قلعو اڄ تائين فوجين جي استعمال ۾ رهيو آهي، جنهن ۾ عام ماڻهن کي گهڙڻ جي اجازت ناهي. طوطي خان جي شخصيت جو هڪ دلچسپ پهلو اهو به آهي ته هن ٽيهن سالن دوران فقط ڇهه عيدون ڳوٺ ۾ گذاريون آهن ۽ باقي سفرن ۾.