عالمي ادبي ڪانفرنس ڇا ڏنو؟

5 ڊسمبر 1995ع
عالمي ادبي ڪانفرنس ڇا ڏنو؟

100 ملڪن مان آيل 600 اديبن جي عالمي ڪانفرنس اسلام آباد ۾ هلي پوري ٿي ۽ اهو سوال ذهن ۾ ڇڏي وئي ته ان ڪانفرنس ڇا ڏنو ۽ ڇا ورتو؟ ٻيو ڪجهه مليو يا نه مليو، هڪ تمام پراڻو مطالبو هڪ ڀيرو ٻيهر دنيا جي اديبن ۽ ڏاهن جي دل جو آواز بڻجي هڪ زبان ٿي اڀريو ۽ پڙاڏو بڻجي پکڙجي ويو ته ”دنيا جا سمورا ملڪ پنهنجا دفاعي خرچ گهٽائين!“ جيڪڏهن دنيا جي 100 ملڪن کي پنهنجن اديبن ۽ ڏاهن جي عقل تي اعتماد آهي ۽ کين ڪو مان مرتبو ڏين ٿا ته پوءِ کين سندن مطالبي تي عمل ڪرڻ ۾ دير نه ڪرڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته هيل تائين ثابت ٿي چڪو آهي ته دنيا کي، دنيا جي سمورن نظامن ۽ انقلابن کي، عظيم تهذيبن ۽ اعليٰ قدرن کي صرف هڪ شئي تباهه ڪيو آهي، ”جنگ، جنگ ۽ جنگ!“
پر عالمي ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيل ڏاهن جي ڳالهه ڪو به ملڪ نه مڃيندو. دنيا جا سڀ ڏاها پي ٽي وي جي ڊرامي ”دشت“ جي مکيه ڪردار ”شاهه جي“ جهڙا بي وس آهن، جنهن جي عقل جون ڳالهيون ٻڌي قبائلي جنگن ۾ ڦاٿل سردار ڪڏهن ڪڏهن ويڙهه کان مڙي وڃن ٿا پر ڪڏهن اهڙو موقعو به اچي ٿو جو اکين ۾ رت لهي آيل هڪ سردار جي زبان شاهه جيءَ کي اهو چئي ڇڙٻي ڇڏي ٿي ته ”بس! گهڻو ٿيو، هاڻي عقل جي ڪا به ڳالهه نه ڪجانءِ شاهه جي!“ اها ٻي ڳالهه آهي ته بقول ساهه جي، ”اهو ئي اصل وقت هوندو آهي جڏهن عقل جي ڳالهه ٻڌي وڃي!“ هاڻي به دنيا جي 100 ملڪن جي ڏانهن هڪ زبان ٿي عالمي امن لاءِ دفاعي خرچ گهٽائڻ ۽ ڳالهيون ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي آهي پر....
عالمي امن جي ڊرافٽ تيار ڪندڙ ڪميٽيءَ سٺا ٺهراءَ بحال ڪيا پر عراقي اديبن کي مطمئن ڪري نه سگهي. احتجاج ته نائجيريا جي سرڪاري اديبن ان تي به ڪيو ته نائجيريا ۾ فوجي سرڪار هٿان ڦاسي کاڌل اديبن جي موت تي ڏک نه ڪيو وڃي پر سندن احتجاج کي موٽ نه ملي. نائجيريا جي فوجي ٽولي کي عالمي سطح تي ڏاهن هٿان اها ٻي شڪست هئي. اها تجويز هڪ حد تائين نئين ۽ ڪارائتي ٿي سگهي ٿي ته اديبن جي عالمي ڪانگريس جوڙي وڃي. پاڪستان جي صدر صاحب ڪانفرنس جي اختتامي تقريب ڏانهن اماڻيل پيغام ۾ اها ڳالهه ته مڃي ته جڏهن اسان جي اديبن آمريت جي مخالفت ڪئي تڏهن ڪن کي جلا وطن ڪيو ويو، جن کي نوڪرين تان لاٿو ويو ۽ سندن لکڻين تي بندشون وڌيون ويون پر هن صاحب اهو پيغام ڪو نه موڪليو ته ڀٽي صاحب جي وقت ۾ جن سنڌي ڪتابن تي بي سبب بندش وڌي وئي اها لاٿي وڃي ٿي!
ڪانفرنس ۾ يقينن، بي شمار ڏاها پري پري کان عقل ۽ ڏاهپ جا موتي کڻي آيا هئا ۽ هڪٻئي کي ونڊي ورهائي ڏنائون. هن موقعي تي اهو چوڻ شايد غلط نه ٿئي ته انهن اديبن ۽ عالمن جي وچ ۾ خيالن جي مڪمل ڏي وٺ ٿي نه سگهي، ان طرح عقل ۽ ڏاهپ جا گهڻا موتي ٻولين جي رنڊڪن سبب ضايع ٿي ويا. ان ڪري ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جهڙي ڄاڻوءَ کي به چوڻو پيو ته ”انگريزيءَ جي چاڻ گهٽ هجڻ سبب گهڻيئي ڏيهي پرڏيهي اديب ڪانفرنسس ۾ گهڻي دلچسپي وٺي نه سگهيا.“ رسول غمزدوف جهڙو دانشور، جنهن سان ڪچهريءَ جي سڪ گهڻن سنڌين کي اسلام آباد ڇڪي وئي، ان مهل ڏاڍا مايوس ٿيا جڏهن کين خبر پئي ته هو سندس گفتا ٻڌڻ کان فقط ان ڪري محروم هئا جو هن کي فقط روسي ۽ ترڪي ٻولين ٿي آيون. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته اديبن جي عالمي ڪانفرنس ۾ محمود درويش ۽ توفيق زياد جهڙا دنيا جا چونڊ ڏاها پاڪستان آيا ۽ پاڪستاني اديب سندن ”زيارت“ ڪري خوش ٿي ويا پر اهو درشن ايئن هو جيئن ڌرتي تي بيٺل ماڻهو آڪاس تي ڪونجن جي قطار ڏسندا هجن! (ڪي سنڌي نوجوان اديب ته ان تي ئي راضي ٿي ويا جو هنن رسول غمزدوف جو گلاس ۾ بچيل پاڻي تبرڪ ڪري پيتو) ڪاش اڪيڊمي آف ليٽرز وارا اهڙو جوڳو بندوبست ڪري سگهن ها جو پرڏيهي اديبن سان رابطي مهل ٻوليءَ واري رنڊڪ جو بند ڀڄي پوي ها!
هڪ نوجوان اديب جو اهو تبصرو بالڪل درست هو ته ڪانفرنس ۾ پڙهيل مقالن کان بهتر معلومات انهن ئي ڏاهن سان سڌي ڪچهريءَ ذريعي ممڪن هئي. ڏيهي پرڏيهي اديبن اهڙي ڪوشش به ڪئي ۽ هڪٻئي کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ جي ڪوشش به ڪئي پر چئي نٿو سگهجي ته ٻوليءَ جي رنڊڪن سبب اهي اڌ اکريون ”ڪچهريون“ ڪيتريون لاڀائتيون ٿي سگهيون هونديون! بهتر هو ته شڪون ۽ شڪايتن جو مڪمل موقعو ڏنو وڃي ها جيئن بنگالي اديبه ڪيو ۽ بيگم طاهره ان جو جوابي اظهار ڪيو. بهتر هو ته ”تاريخي گناهن“ کي سرڪاري سطح تي قبول ڪيو وڃي ها جيئن اڄ سڄي دنيا ۾ ٿي رهيو آهي ته جنگي ڏوهن جون معافيون ورتيون وڃن ٿيون توڻي جو انهن واقعن کي نسل گذري ويا آهن، پر ايئن به ڪو نه ٿيو. ڏک سور ٻڌڻ جو دل گڙدو فقط اديبن وٽ آهي، شايد ان ڪري جو هو نه رڳو اهو ته انهن ڏوهن ۾ ملوث ڪو نه هئا پر هنن وٽ درد مند دل به هوندي آهي ۽ اهي ٻئي جي درد جو احساس به ڪري سگهندا آهن!
ڪانفرنس دوران ڪي ڳالهيون ته اهڙيون ٻڌڻ م آيون جو ڳنڍ ڏيئي ياد رکڻ جون آهن. الجزائر جو ليکڪ پڇي ٿو، ”ڇا ضياءُ الحق پيدائشي آمر هو؟ مسئلا نه هوندا ته آمر به نه ايندو. ”سوئيڊن جو اديب چوي ٿو، ”اسين اديب پنهنجي ملڪ جا نه پر ضمير، دل ۽ سوچ جا سفير آهيون!“ الجزائر جي اديب جي سوال جو جواب ڪنهن وٽ آهي؟ سوئيڊن جي اديب جو جواب هر ان حڪومت لاءِ آهي جيڪا پنهنجن اديبن کان مطالبو ڪندي آهي ته اهي ”حڪومت ۽ رياست جي چئي ۾ هلن ۽ پرڏيهه ۾ انهن جي ئي نمائندگي ڪن!“ پاڪستان جي جن وزيرن سوئيڊن ليکڪ جا لفظ وقت سر نه ٻڌا، انهن تي چڙهي سياسي تقرير ڪرڻ مهل سوچيندڙ ماڻهن کان اها فرمائش ڪندا آهن ته هو حڪومت جي سوچ مطابق سوچين!
روسي ليکڪا لوڊميلا جو اهو تجزيو به سوچڻ جي دعوت ڏئي ٿو ته ”ڪميونزم جي زوال کانپوءِ روس ۾ ادب جي سوچڻ جي رفتار سست ٿي وئي آهي؟“ نقاد چوندا آهن ته عظيم تخليقي ادب ڏکن ۾ سرجندو آهي ۽ امن جي وقت ۾ تحقيقي ادب اڳ ڪڍندو آهي. مادام لوڊميلا ڪميونزم جي زوال سان روسي ادب جي سرجڻ جي رفتار ۾ لاٿ کي ڪيئن جوڙيو؟ اهي تفصيل جيئن ته اخبارن ۾ ڪو نه آيا آهن، تنهنڪري اهو سوال، سوال ئي رهجي وڃي ٿو ته ايئن ڇو ٿيو؟ ڇا ڪميونزم جو عروج انساني ڀوڳنائن جو عروج هو؟ يا ڪميونزم جو عروج ادب جي سرپرستيءَ جو عروج هو؟ ڇا ڪميونزم جي زوال روسي عوام جا ڏک لاهي ڇڏيا آهن جو اتي عظيم تخليقي ادب سرجڻ گهٽجي ويو آهي؟ اڃا ڪالهه تائين جي ڳالهه آهي جو اهو ٻڌو ويندو هو ته سوويٽ يونين ۾ سڀ کان معتبر، عزت لائق ۽ خوشحال طبقو اديبن جو ئي هو، توڻي جو پوليٽ بيورو کان باغي عظيم ليکڪ جلا وطن به رهيا. جيڪڏهن روس جا عظيم ترين تخليقي ليکڪ فقط ”باغي“ هئا ته ڇا رسول غمزدوف، سخوشوف ۽ اعتمادو چينگيزوف عظيم ليکڪ ڪو نه آهن؟ جيڪي ڪميونسٽ راڄ ۾ به معتبر هئا.
ڪانفرنس دوران اها ڳالهه برابر نوٽ ڪرڻ جي هئي ته روسي اديبن ۽ روس کان آزاد ٿيل مسلمان رياستن جي اديبن وچ ۾ هڪ عجيب فاصلو هو. روسي اديبن، آزاد رياستن جي اديبن لاءِ اهڙا جذبا ڪو نه ٿي رکيا جيئن فيض احمد فيض جا بنگلاديشي تخليقڪارن لاءِ هئا