عزيز رانجهاڻي

عزيز رانجهاڻي : سنڌ جي صحرائن ۽ پاڻين جو عاشق

چڱيءَ طرح ياد نه اٿم ته عزيز رانجهاڻيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات ڪٿي ۽ ڪهڙين تاريخن ۾ ٿي هئي. شايد اها تڏهن جي ڳالهه آهي جڏهن آئون روزاني ’هلال پاڪستان‘ ڪراچي ۾ ڪم ڪندو هئس (1985 کان 1990). ان وقت عزيز 20- 22 سالن جو نوجوان هوندو!
1994 ڌاري جڏهن برسات مئگزين روزاني اخبار جي صورت اختيار ڪئي ته آئون به برسات ۾ پهرين ان جي ايڊيٽوريل ۽ مئگزين سائيڊ تي ۽ پوءِ ايڊيٽر جي حيثيت ۾ ڪم ڪرڻ لڳس، جتي نصير اعجاز ۽ انور پيرزادو منهنجا پراڻا ساٿي به ٽيم ۾ شامل هئا. عزيز به انهن پرچن لاءِ ڪاڇي، منڇر ۽ ماحوليات تي لکندو هو. انهن ڏينهن ۾ اسان جڏهن برسات مئگزين تي ڪم ڪيو ته اهي سچ پچ سانڍڻ جهڙا پرچا هئا ۽ سنڌ جي ماحولياتي ۽ اقتصادي مسئلن تي پهريون ڀيرو صحافتي سطح تي وڏي ويڙهاند شروع ڪئي هئي سون. ان کان اڳ سنڌي اخبارون ماحولياتي صحافت ۽ ڊيولپمينٽل جرنلزم کان واقف نه هيون. اها به اتفاق جي ڳالهه آهي ته ان کان ٿورو اڳ 1991 ۽ 1993 ۾ مون کي انهن موضوعن تي ٻه ڀيرا ملڪ کان ٻاهر تربيتي موقعا مليا، جن تي عمل لاءِ برسات اخبار اسان کي پورو پورو موقعو ڏنو.
اهي ئي ڏينهن هئا جڏهن اسان سڀني گورک جي ترقيءَ لاءِ هڪ ڀيرو ٻيهر ڀرپور صحافتي جنگ ڪئي. گورک جي ترقيءَ لاءِ جدوجهد ڪندڙ پهريون مقامي شخص ميهڙ جو ڊاڪٽر محمد حسين مگسي آهي. کيرٿر جا ماڻهو جڏهن وٽس علاج لاءِ ايندا هئا ته کيس گورک ۽ کيرٿر بابت حيرت جهڙيون خبرون ٻڌائيندا هئا ۽ ڊاڪٽر مگسي پنهنجي ذاتي خرچ تي ننڍڙا ڪتابڙا ۽ ڪچي پڪي معلومات ڇپائي مفت ورهائيندو هو، مضمون لکي هلال پاڪستان موڪليندو هو. ايئن اسان جو رابطو ٿيو، نيٺ 91-1990 ڌاري هن سنڌ ايڪسپلوريشن سوسائٽيءَ کي ڪچرڪ چوٽيءَ تائين پنڌ جي صلاح ڏني، جنهن جي موٽ ۾ اسان جي ٽيم جا رڪن ڪليم لاشاري ۽ اشتياق انصاري مٿي وڃي پهتا. آئون پاڻ ڪنهن سبب ڪري شامل ٿيڻ کان رهجي ويس. هنن ٻيا به سفر ڪيا، ۽ سنڌ لاءِ هِل اسٽيشن ڪٿي ٺاهجي واري سوال تي پنهنجي تفصيلي رپورٽ سرڪار کي ڏنائون. ڊاڪٽر صاحب جا جتن هاڻي هڪ ٺوس صورت وٺي بيٺا آهن ته کيس ياد ڪرڻ اَوَس آهي.
جنوري 1992 ڌاري جي ڳالهه آهي جو هڪ ڀيري عزيز رانجهاڻيءَ گورک تي هلڻ جي دعوت ڏني، چيائين ”گل محمد عمراڻي صاحب جي مرضي آهي ته صحافي دوستن کي ان رستي سان گورک وٺي وڃجي جيڪو تازو ئي نئه انگئيءَ مان گُرو لڪ کان ڪڍيو ويو آهي!“ ڪراچيءَ مان مون کي، نصير اعجاز ، انور پيرزادي، شبير سومري ۽ جاويد سومري کي شامل ڪيو ويو. عمراڻي صاحب ان وقت دادوءَ جو ڊپٽي ڪمشنر هو پر اسان عزيز وٽ مهمان هئاسون. گورک ويندي اسان کي هڪ رات شاهه حسڻ جي ريسٽ هائوس ۾ پوليس جي سخت پهري ۾ ترسايو ويو جو ملڪ ۾ ڌاڙيلن باهه ٻاري ڏني هئي. ان رات هتي آيل ٻن ڪوٽارن اسان کي گورک چوٽي تائين پنڌ ئي پنڌ پهچڻ جا تفصيل ٻڌايا هئا. گورک طرف اسانجي هيءَ مهم ناڪام ٿي وئي هئي، ڇو ته گاڏيءَ جا ٻه ٽائر لڪ چڙهندي ڦاٽي پيا هئا (اها اسان کي گهڻو دير سان خبر پئي ته اهو رستو توڙ تائين مڪمل نه هو) ۽ گرو لڪ کان گورک اڃا ستر پنجهتر کن ڪلوميٽر پري هو. هي عزيز سان منهنجو پهريون هلڪو ڦلڪو سفر هو.
ٻيو ڀيرو 28 فيبروري 93 تي اسان نئه گاج تائين پهتاهئاسين ، جو سائين فتاح ڏاهري به گڏ هو. انهن ڏينهن ۾ مون قلندر جي ميلي جي موقعي لاءِ رني ڪوٽ جو 10X10 فٽ ڊيگهه ويڪر جو ٺِڪرائون ماڊل جوهيءَ ۾ گاجو ڪنڀر جي آويءَ تي پئي ٺاهيو ۽ مختيارڪار شاهاڻي صاحب وٽ رات جو ترسندو هئس. هي علائقي ۾ ڏاڍا خوف جا ڏينهن هئا. جو اسان ڳوٺ حاجي خان لغاري ءَ جي ڀر ۾ ڳوٺ مِسو رستماڻي بلڪل خالي ڏٺو، اتي ان وقت سڄي ڳوٺ ۾ هڪ به ماڻهو ڪونه هو، هن علائقي ۾ هڪ رستماڻي ڌاڙيل ٿيو هو. هي عزيز سان منهنجو ٻيو مختصر سفر هو. پر جڏهن اسان 15 آگسٽ 1996ع تي نئه انگئي ۽ گرو لڪ واري واٽ سان سچ پچ گورک پهتاسين، تڏهن فقط آئون ۽ انور پيرزادو گڏ هئاسون.
مٿي ڏنل واقعا ڪنهن ڊيگهه خاطر نه پر ان لاءِ آهن ته عزيز سان پنهنجن ابتدائي سفرن جي ترتيب ٺيڪ ڪجي، ۽ ڪاڇي گورک ۽ ڪاڇي سان مشترڪ وابستگي جو اقرار ڪجي ۽ تڏهوڪي امن امان جي صورتحال سان گڏو گڏ پنهنجي جوش خروش جو عالم بيان ڪجي. جلد ئي اسان جو هڪ گڏيل طوفاني سفر ملتان، هڙپا، ۽ رحيم يار خان جو ٿيو. هي تاريخون مون کي ياد نه آهن پر انهن ڏينهن ۾ مڪمل سج گرهڻ جو مشاهدو اسان ملتان ۾ شاهه رڪن عالم جي مزار وٽ ڪيو هو.
ان کان پوءِ يا ڪجهه اڳ اسان شاهه گودڙيي، ڳاڙِهي، MNVD ۽ ڪاڇي جي ڪن ماڳن جا پنڌ ڪيا ۽ نيٺ معاملو کيرٿر جي جهولين کان ٿيندو چوٽين تائين وڃي پهتو. اسان کاول لڪ تائين موٽر سائيڪلن ذريعي سفر ڪيو جنهن ۾ جوهيءَ جي دوستن اڪبر لاشاري ۽ ڊاڪٽر زبير جو وڏو ساٿ هو. پوءِ ته اسان ڪافي ڀيرا گورک وياسين. کيرٿر جا وَرَ ۽ ڪاڇي جا پَٽ ڪافي وسيع آهن، اهي پنڌ اڃا تائين نه کٽا آهن.
جيئن ته عزيز جو ڳوٺ ڇِني آهي، ۽ سندس ننڍپڻ جون يادون به ڇِنيءَ جي معاشي سرگرمين ۽ سخت ماحول سان ڳنڍيل آهي، انڪري منڇر بابت سندس مشاهدو به سٺو آهي ، ان کان سواءِ جيئن ته سندس طبيعت ۾ صحافت آهي انڪري هو منڇر ۽ ٻين ڍنڍن بابت سٺي ۽ ڪارائتي معلومات جمع ڪري سهيڙي سگهيو آهي. منهنجو اندازو آهي ته هن پنهنجي اڌ ڄمار اها معلومات جمع ڪرڻ ۾ گذري آهي جيڪا هاڻي هن ڪتاب ۾ موجود آهي، يا ايندڙ ڀاڱي ۾ شامل هوندي. کيس شابس هجي. هي ڪو سولو ڪم نه آهي، ماڻهوءَ کي وڏو وقت ۽ رقم خرچ ڪرڻي پوي ٿي ۽ وڏا جوکم کڻڻا پون ٿا تڏهن وڃي ڪنهن هڪ موضوع تي ڪو جامع ڪم ٿئي ٿو. سنڌ جي ڍنڍن تي به ڪو جامع مواد ڪونه هو، شايد هيءَ منهنجي ئي صلاح هئي، جيڪا مون ڪنهن وقت گهمندي ڦرندي رانجهاڻي صاحب کي ڏني هئي جا کيس ٺيڪ لڳي ۽ هو هن وسيع ڪم ۾ جنبي ويو. اها مستقل مزاجي به وڏي ڳالهه آهي، جيڪا عزيز وٽ موجود آهي. نوڪريءَ دوران يا سفر ۾ جتي به هوندو آهي گهر جو اونو هوندو اٿس، پر جڏهن موڪل تي گهر ويندو آهي ته وري ٻاهر دوستن سان منڇر ۽ ايم اين وي ڊي جا چڪر پيو هڻندو آهي، بدناميءَ جو بار وري دوستن تي!
رانجهاڻي چاهي ٿو ته سنڌ ۽ خاص ڪري ڪاڇي ۽ منڇر بابت گهڻي کان گهڻي معلومات پڙهندڙن تائين پهچائي، ڪاڇو سندس عشق آهي، انڪري پاڻ کي عزيز ڪاڇيلوي به لکندو رهيو آهي.”ڇا منڇر سن 2000ع ۾ تباهه ٿي ويندي؟“ سندس سٺو معلوماتي ماحولياتي تجزيو هو جيڪو هن سن 94_1995 ڌاري لکيو هو. عزيز منڇر جي ڏکن ۽ سکن سان گڏ ان جي تباهيءَ جو اکين ڏٺو شاهد آهي. منڇر جي تباهي ۽ لڏپلاڻ ڏٺي اٿس، ٻه ڀيرا منڇر جو بند ٽٽندو ڏٺو اٿس، 2010 واري ٻوڏ جو منڍ کان پيڇو ڪيو اٿس. ڪاڇي جي خشڪي ۽ منڇر جي ٻوڙ�