عظيم مرڪزيت جو ڪينسر ۽ سول ادارن تي الزام

جمع 3 اپريل 1999ع

آئينو روزاني سچ ڪراچي

عظيم مرڪزيت جو ڪينسر ۽ سول ادارن تي الزام

ٻہ ڏينھن اڳ پيپلز پارٽيءَ جي نثار کهڙي ٽوڪ ۾ چيو، ”هاڻي اسيمبليءَ ۾ بہ فوج کي ويھاريو ۽ جڏهن واپڊا ۽ واپڊا کان پوءِ ”ريلوي ۽ ريلوي کان پوءِ“ هر ٻئي اهم اداري کي فوج جي حوالي ڪري سگهجي ٿو تہ پوءِ ”قانون ساز ادارن ۽ عوامي نمائندگيءَ جي شعبن ۾ ڇو نہ؟“

نثار کهڙي تہ کڻي ٽوڪ ۾ هڪ ڳالھہ چئي پر ڇا اها حقيقت نہ آهي تہ اسان جا قومي سياسي ادارا جنھن ”عظيم مرڪزيت“ هيٺ گردش ڪري رهيا آهن، اها فوج آهي. جي ايڇ ڪيو وارا هوريان هوريان سور پور ڪري سڄي ملڪ تي ڇائنجي ويا آهن. عوام ڀلي تہ پاڻ کي ملڪ جو والي سمجهندو هجي، پر سندن حيثيت پاڪستان ۾ هاڻي اها وڃي بچي آهي جيڪا هندستان ۾ شودرن جي آهي. حڪومت جو حق کترين واري طبقي کي آهي جنھن کي اڄوڪي زماني ۾ عسڪري، لشڪري، فوجي ۽ مارشل نسل چون ٿا.

پاڪستان ۾ اهو طبقو ڪٿي رهي ٿو؟ آئون ڇا چوان؟ زمين ۽ آسمان ڳالهائي ٿو. هاڻي تہ ورلڊ بئنڪ بہ ساڳي ٻولي ڳالهائي آهي. عالمي بئنڪ هڪ رپورٽ تيار ڪئي آهي تہ پاڪستان ۾ سول بيوروڪريسي نااهل آهي ۽ اها ڊيوٽيون ادا ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي آهي... اختيارن جي مرڪزيت حد کان وڌيڪ آهي. ڪامورن کي ڪم جو ڏانءُ گهٽ آهي. ڪامورڪي سيٽ اپ ۾ سياسي مداخلت بہ وڌيڪ آهي...ڪامورن جو سخت احتساب ڪيو وڃي، مخصوص نوڪريون ڪانٽريڪٽ تي ڏنيون وڃن. آڊيٽنگ جو شعبو مضبوط ڪيو وڃي. انتہائي اهميت وارا کاتا ۽ معاملا سرڪار وٽ هئڻ گهرجن. باقي معاملا ۽ کاتا نجي شعبي جي حوالي ڪيا وڃن.... ملازمن جون پگهارون گهٽ آهن جنھنڪري ڪرپشن وڌيڪ آهي.

سڀ کان وڌيڪ دلچسپ ڳالھہ اها آهي تہ اها رپورٽ عالمي بئنڪ پنھنجي مرضيءَ سان ڪو نہ ٺاهي آهي پر پاڪستان جي درخواست تي اها رپورٽ تيار ڪئي اٿن ۽ ضرور ان رپورٽ جي تياريءَ ۾ في بہ ورتي هوندي. عالمي رپورٽ کي ٿوري دير لاءِ پاسيرو رکي ڪجھہ ٻيون خبرون ٿا پڙهون. سڄي دنيا جي دٻاءَ کي نظر انداز ڪري ڊاڪٽر قدير بسم الله پڙهي غوري ميزائيل جو بٽڻ دٻائي ڇڏيو ۽ گويا، غوري ميزائيل الله سائين جي نالي تي ڇوڙيو ويو ۽ ان ۾ پاڪ فوج جي ساهرن جو ڪو بہ دٻاءُ ڪو نہ هو!

مرڪزيت ۽ عدم مرڪزيت واري ڳالھہ بہ واھہ جو ڀوڳ آهي. ورلڊ بئنڪ جي خيال ۾ مرڪزيت ڪنھن وٽ آهي ۽ اختيار ڪنھن وٽ آهي؟ جيڪڏهن عالمي بئنڪ جي ”راءِ“ ۾ ميان نواز شريف پاڪستان جي ڪائنات جو مرڪز ۽ پوءِ چئبو ورلڊ بئنڪ وارن بہ ڪراچيءَ مان نڪرندڙ شام جي اخبارن وانگر ”ٽيبل اسٽوري“ ٺاهي آهي.

ان مان ظاهر آهي تہ اها رپورٽ تيار ڪرائي وئي آهي ۽ ان ۾ سچ ۽ ڪوڙ سڀ مڪس ڪيو ويو آهي ۽ اهو خاص خيال رکيو ويو آهي تہ جنھن ڌر رپورٽ تيار ڪرائي آهي، ان جي حق ۾ عام راءِ تيار ڪئي وڃي. اسان قبول ٿا ڪيون تہ پاڪستان ۾ سول بيورو ڪريسي چٽ ٿي وئي آهي، اسان اهو قبول ٿا ڪيون تہ سياسي ادارا بہ چٽ ٿي ويا آهن. اسان اهو بہ قبول ٿا ڪيون تہ ڀڳل ٽٽل فيوڊل نظام ۽ ڀڳل ٽٽل انگريزي قانون جو نظام ٻئي نہ رڳو متبادل طور هلي رهيا آهن پر هڪ ٻئي کي هلڻ بہ نٿا ڏين. هاڻي تہ شريعت جو نظام Inject ٿي رهيو آهي. الله سڀ سوليون ڪندو پر سوال اهو آهي تہ ڇا هن ڪائنات ۾ سڀ ڪم الله ٿو ڪري يا ڪي ذميواريون ۽ قلمدان شيطان جا بہ آهن؟

ضروري ناهي تہ سڀ نوراني چهرا شيطان جا وزير ۽ سفير نہ هجن! گهڻيئي همراھہ ”منھن ۾ موسيٰ جھڙ، اندر ۾ ابليس“ آهن! ۽ عالمي بئنڪ سول بيورو ڪريسي ۾ انھن جي سياسي مداخلت ڏانھن اشارو ڪيو آهي ۽ بالڪل درست اشارو ڪيو آهي پر دنيا جو اهو ڪھڙو ملڪ ۽ پاڪستانيات ۾ ايڪسپرٽ آهي جيڪو چوندو تہ پاڪستان ۾ جيڪي ڪجھہ ٿئي ٿو ان ۾ فوج جي مرضي شامل نہ آهي. حقيقت اها آهي تہ پاڪستان کي ايندڙ 10 يا 20 سالن ۾ ڇا ڇا ۽ ڪٿي ڪرڻو آهي، ڪنھن فرد، اداري ۽ قانون کي ڪٿي دفن يا غرق ڪرڻو آهي اهو سڀ ڪجھہ پاڪستان جي قومي پروگرام واري ڪمپيوٽر ۾ اڳ ئي فيڊ ٿيو پيو آهي.

توهان ايئن سمجهو تہ ريل جون پٽڙيون وڇايل آهن يا وڇايون پيون وڃن. فوج کي کوکرا پار کان سرحد کڻي کولڻي آهي تہ کلي ويندي، نہ کولڻي آهي تہ ڪو نہ کلندي، واهگا کولڻي هئي تہ کلي وئي. جيڪڏهن ٿاڻي بولا خان ۽ ڄامشوري جي وچ ۾ ايئر بيس ٺاهڻ جي رٿ آهي تہ پوءِ اها رٿ رٿجي رهندي. عوام جيڪڏهن سمجهي ٿو تہ واهگا سرحد ميان نواز شريف کولي آهي تہ اها غريب پاڪستانين جي برين واشنگ ٿيل آهي. جيئن ڪائنات ۾ خدا جي مرضي کانسواءِ پن بہ نٿو چري سگهي تيئن پاڪستان ۾ طاقتور ادارن جي مرضيءَ کانسواءِ پستول جي گولي، هيروئن جي پڙي ۽ ڪڻڪ جو داڻو بہ سمگل ٿي نٿو سگهي! اها سول بيورو ڪريسيءَ جي ناڪامي آهي، اها سياسي ادارن جي ناڪامي آهي يا اها انھن ادارن جي مرضي آهي جيڪي عام چونڊن جا نتيجا جي ايڇ ڪيو جي مرضيءَ سان جاري ڪن ٿا.

جيڪڏهن سول بيورو ڪريسيءَ کي سياستدانن خراب ۽ ڪرپٽ ڪيو تہ پوءِ سياستدانن کي ڪنھن استعمال ڪيو؟ سياسي پارٽين ۾ فوجي لابين جو عمل دخل ڇو ٿو هلي؟ ۽ ٻہ ڊزن کن خفيہ ادارا رڳو واپارين، سياستدانن ۽ زميندارن ۽ هاڻي ڪامورن جي ڪڍ ڇو آهن؟ آخر ڪو تہ اهڙو سول ادارو هجي جيڪو انھن ٻن ڊزن ادارن تي نظر رکي انھن کان وڌيڪ طاقتور بہ هجي! سياستدان دل ۾ نہ ڪن پر حقيقت اها آهي تہ هنن ضلعي ۽ تعلقي سطح جي انتظاميا کي پنھنجي رعب ۾ رکڻ لاءِ فوجين ۽ رينجرز سان دوستيون وڌايون هيون. توهان کي اڄ بہ خانداني وڏيرن جي اوطاقن ۾ ڳوٺ جي وڏيرن جون جنرل ايوب خان،جنرل موسيٰ، نواب ڪالاباغ ۽ مسٽر ڀٽي جهڙن طاقتور صاحبن سان فريم ۾ مڙهيل تصويرون نظر اينديون.

ڳوٺ ۾ ڳالهيون هلن ٿيون رئيس فلاڻي جي ڍنڍ تي ايوب خان هر سال پکين جي شڪار تي ايندو هو. فاروق لغاري جڏهن صدر هو، ان وقت بہ ڌڱاڻي خان جي ڪيٽيءَ ۾ شڪار تي آيو هو ۽ حالتن جو تجزيو ڪيو تہ هڪ عجيب ڦيرو نظر اچي ٿو. اڳي، سردارن ۽ جنرل صاحبن جي لنگوٽي ياري هوندي هئي ۽ ڪامورا پنھنجي ڪرت سان هوندا هئا. پوءِ جڏهن جاگيرداريون ٽٽي ويون تڏهن فوجي صاحبن سواءِ ڪن ٿورن ماضيءَ جي جاگيردارن جي سڀني کان ايئن پاسو ڪيو ڄڻ اهي سڀ هاڻي ڊي ڪلاس ٿي ويل هجن. فوجي جنرلن جي اهڙي طوطا چشمي ڏسي اڳوڻن جاگيردارن ۽ هاڻوڪن وڏن زميندارن وڃي سياست جي گهوڙي جو استعمال ڪيو ۽ ياريون وڃي رکيون ۽ ڊپٽي ڪمشنرن ۽ ايس پين سان بلڪه اسسٽنٽ ڪمشنر، مختيارڪار ۽ ٿاڻيدار بہ سندن مهربان دوستن ۾ شامل ٿيا.

پاڪستان ۾ هر ڪنھن کي پاڻ تي بانور آهي تہ ملڪ سندن پورهئي سان پيو هلي. فوجي صاحب سمجهن ٿا تہ هنن جي وجود کانسواءِسرحدون تہ ڇا نظرياتي سرحدون، واپڊا ۽ ريلوي بہ هلي نٿي سگهي، سڀاڻي بئنڪون، ڪارخانا، اسڪول، اسپتالون ۽ کيت بہ ڪو نہ هلي سگهندا. سول بيورو ڪريسيءَ جو خيال آهي تہ جيڪڏهن بيورو ڪريسي هڪ هفتي لاءِ موڪل تي هلي وڃي تہ ملڪ موڪلائي ويندو. ٿاڻيدار سوچين ٿا تہ ج