عقل، اجتهاد، تقليد، اجماع امت وغيره

� هيم. پوءِ پڇيائينس ته تو ڪنهن کان ٻڌي، چي فلاڻي کان. هو هلي ويو اُنهيءَ وٽ. اُنهي چيو ته مون هڪڙو ڪانو چيو هو نه ٻه. پڇيائينس ته تو ڪنهن کان ٻڌي، چي فلاڻي کان. جڏهن اٰنهي کان وڃي پڇيائين، تڏهن چيائين ته مون برابر اها ڳالهه ڪئي هئي، پر مون چيو هو ته اُلٽي اهڙي ڪاري هئي جهڙو ڪارو ڪانءُ. هاڻي قياس ڪري ڏسو ته جڏهن روزمره اهڙي حالت ٿي ڏسجي تڏهن ڪيئن اهڙي تابعي يا اصحابي جي قول يا فعل کي سند ڪري وٺجي جو مشهور عالم يا مجتهد به نه هجي يا رسول الله ﷺ جي صحبت به ڪو ٿورو وقت ڪئي هجيس ۽ سندس انهيءَ قول يا فعل جي تائيد عام طرح اصحابين يا تابعين ۾ به نه لڀي.

ڏٺو ويو آهي ته ڪن مذهبي مسئلن ۾ خود اصحاب سڳورن جا پاڻ ۾ به اختلاف آهن. اهڙيءَ طرح قرآن مجيد جا اوائلي تفسير بيشڪ بلڪل چڱا آهن ۽ اُهي ضرور پڙهڻ گهرجن مگر اُنهن ۾ به ڪجهه ڪجهه اختلاف آهن. مگر اختلاف اڪثر ڪري فروعي ڳالهين ۾ آهن. مکيه ڳالهين ۾ اختلاف ڪينهن. ياد رکڻ گهرجي ته اسلام جي تعليمات جو مکيه ڀاڱو اُهو آهي جنهن جو تعلق عملن سان آهي. ان ڀاڱي بابت به قرآن شريف جي آيتن جو تفسير بلڪل آساني سان ڪري سگهجي ٿو، سو هن طرح ته حديثن مان ڏسڻ گهرجي ته رسول الله ﷺ جو قول ۽ فعل ۽ اصحابن سڳورن جا قول ۽ فعل ان به بابت ڪهڙا هئا. پوءِ جيڪو اُنهن عمل ڪيو سو ئي ان آيت جو تفسير سمجهڻ گهرجي. مثلن قرآن شريف ۾ ذڪر ڪرڻ جو حڪم آهي. ذڪر ڪيئن ڪجي تنهن بابت به حديثن مان ڏسجي ته رسول الله ﷺ ۽ اصحاب سڳورا ڪيئن ذڪر ڪندا هئا. زالن جي پرده بابت اختلاف آهي ڪي چون ٿا منهن ۽ هٿن ۽ پيرن ڍڪڻ جو حڪم ڪونهي. ڪي چون ٿا ته آهي. اسان کي هن طرح فيصلو ڪرڻ گهرجي ته رسول اللهﷺ جا اهل بيت ۽ اصحابن سڳورن جون عورتون ٻاهر نڪرنديون هيون ته منهن ڍڪينديون هيون يا نه. مگر هن قسم جا اختلاف ته معراج جسماني هو يا روحاني حضرت عيسيٰؑ جيئرو آسمان تي چڙهي ويو يا نه. انهن مسئلن جو اسان جي عملن سان ڪو تعلق ڪونهي. تنهن ڪري اهي اهڙا ضروري نه آهن.

هاڻي اچون ٿا فقه تي. فقه جي امامن پنهنجي علميت ۽ قابليت ۽ استنباط جي قوت سان مسلمانن جي هدايت ۽ عمل لاءِ فقه جا مسئله مرتب ڪيا. هنن اسلام جي بيشڪ وڏي خدمت ڪئي. فقه ۾ شرعي قانون آهن. گويا فقه جا امام قانون ساز ۽ قاضي آهن. فقه جو مدار قرآن شريف، حديثن ۽ قياس تي آهي. ياد رکڻ گهرجي ته فقه جي امامن جو مرتبو ڪيڏو به عاليشان هجي، ته به هو پيغمبر نه آهن. جنهن ڪري هنن جو هر هڪ قول وحي جي برابر يا پيغمبرن جي قولن جي برابر سمجهڻ نه گهرجي. جيڪڏهن هو ڪامل هجن ها ته پاڻ ۾ ئي ايترو اختلاف نه هجين ها. امام جعفر صادق، امام اعظم، امام مالڪ، امام شافعي ۽ امام احمد بن حنبل (رحهم الله) جي وچ ۾ ڪيترائي اختلاف آهن. اگرچه اُنهن مان گهڻا اختلاف فروعي آهن، يعني تمام ننڍين ننڍين ڳالهين تي آهن. هڪڙي امام جي ڪنهن فتويٰ تي هلجي ته ڪا وڏي حرڪت ڪانهي. پر اختلافن مان ايتري ڳالهه ته سورهن آنا ثابت آهي ته امام سڳورا اهڙا ڪامل نه هئا جو انهن جو هر هڪ قول وحي وانگر صحيح ۽ سچو هجي. تاريخ مان ثابت آهي ته ڪن امامن حديثن کان تمام ٿورو ڪم ورتو ته ڪن وري تمام گهڻو. امام بخاري جنهن تمام گهڻي جفاڪشي ڪري صحيح حديثون قلم بند ڪيون سو هنن امامن کان پوءِ پيدا ٿيو. جيڪڏهن اڳي پيدا ٿئي ها، ته هنن امامن جي فقه تي سندس صحيح بخاري جو گهڻو چڱو اثر پوي ها. ٻي ڳالهه هيءَ آهي ته فقه جو مدار نه رڳو قرآن شريف ۽ حديثن تي آهي، پر امامن جي راءِ ۽ قياس تي به. ازانسواءِ فقه ۾ اهڙيون ڳالهيون به اچي ٿيون وڃن جن جو ذڪر قرآن شريف ۽ حديثن ۾ بلڪل ڪونهي. قرآن شريف ۽ رسول الله ﷺ جا مذهبي احڪام سڀني ملڪن ۽ سڀني وقتن لاءِ آهن. پر امامن جي نظر الله تعاليٰ جي نظر وانگر سڀني ملڪن ۽ ايندڙ وقتن تي ڪانه پئجي سگهي هوندي. جيڪي حڪم هنن پنهنجي راءِ، قياس ۽ استنباط جي قوت سان ڏنا سي گهڻي قدر سندن ملڪ ۽ سندن وقت لاءِ وڌيڪ موزون هئا. اگرچه ٻين ملڪن ۽ ٻين وقتن لاءِ به تمام گهڻي رهنمائي ڪري سگهن ٿا. نه رڳو ايترو پر خود پنهنجي ملڪ ۽ سندن وقت لاءِ به هروڀرو سندن سڀ حڪم صحيح ڪو نه هئا. جيئن اڳيئي سمجهايو ويو آهي ته هو انسان هئا ۽ نه پيغمبر، ۽ ائين پڻ ٻڌايو ويو آهي ته هنن جا پاڻ ۾ ئي اختلاف هئا.

خاص طرح امام اعظم ابوحنيفه ؓ جو مثال پيش ٿا ڪيون. ڪنهن بزرگ پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته امام اعظم سڳورو امام بخاري ؓ کان اڳي ٿي گذريو آهي. تنهن ڪري سندس فقه کي صحيح بخاريءَ کان وڌيڪ وزن ڏيڻو آهي. جيڪڏهن کڻي اها ڳالهه قبول به ڪجي ته به چئبو ته اهو بزرگ ايترو ته قبول ڪري چڪو ته صحيح بخاري ۽ حنفي فقه جي وچ ۾ اختلاف آهن. پوءِ جن حالتن ۾ اختلاف آهن تن ۾ چئبو ته صحيح بخاري واريون حديثون غير معتبر آهن. پر اها ڳالهه به اهو بزرگ هرگز قبول نه ڪندو، ڇو ته ان ساڳئي ئي ڪتاب ۾ صحيح بخاري جي صحت جي به شاهدي ٿو ڏئي. وڌيڪ عجب جي ڳالهه هيءَ آهي ته اها ڳالهه بلڪل وساري ٿو ڇڏي ته حنفي فقه هوبهو امام اعظم سڳوري جو ٺاهيل هرگز نه آهي. جيڪڏهن اهو حنفي فقه لفظ به لفظ امام اعظم جو هجي ها ۽ اها به خاطري هجي ها ته امام صاحب امام بخاري جيتري يا وڌيڪ جفاڪشيءَ سان حديثون سکيون ۽ روايت ۽ درايت جي اصولن موجب ڪوڙيون ڦٽي ڪري سچيون اختيار ڪيائين ته پوءِ بيشڪ حنفي فقه کي صحيح بخاري کان وڌيڪ وزن ڏيڻو آهي. مگر خود امام اعظم سڳوري پاڻ فرمايو آهي ته جيڪڏهن منهنجي ڪنهن به فتويٰ جي خلاف ڪا صحيح حديث توهان کي ملي ته پوءِ ان حديث کي سچو سمجهو، نه ڪي منهن جي فتويٰ کي. امام صاحب ۽ سندس شاگردن کي اهل الراءِ و القياس ڪوٺيو ويندو هو، ۽ هو پاڻ کي به ائين سڏيندا هئا. امام صاحب کي استنباط جي طاقت اهڙي تکي هئي جو هو گهڻو ڪري سڀ حڪم ۽ فيصلا خود قرآن شريف مان ڪڍندو هو، رائٽ آنربل امير علي لکي ٿو ته: امام صاحب سير و سفر تمام ٿورو ڪيو جنهن ڪري حديثون بلڪل ٿوريون سکيائين ۽ انهن مان به گهڻين کي رد ڪيائين. مگر مولانا شبلي لکي ٿو ته حديثون بلڪل گهڻيون سکيائين، مگر رد فقط اُهي ڪيائين جي کيس قرآن شريف يا اسلامي تعليمات جي اسپرٽ موافق ڏسڻ ۾ نه آيون، والله اعلم باالصواب. پر مولانا شبلي لکي ٿو ته امام اعظم سڳوري جي ڪا به تصنيف موجود ڪانهي. هو فقط زباني تعليم ۽ تدريس ڏيندو هو. ڪجهه وقت پوءِ سندس شاگردن ابو يوسف ۽ محمد سندس فتوائن ۽ فيصلن کي مرتب ڪري فقه ٺاهيو، ۽ خود انهن شاگردن به ڪن مسئلن ۾ ساڻس اختلاف ڪيو. ازان بعد امام احمد بن حنبل جون تعليمات به حنفي فقه ۾ گڏجي ويون. نه رڳو ايترو پر ڀائنجي ٿو ته پوءِ به وقت ب�