عقل، اجتهاد، تقليد، اجماع امت وغيره

�قت حنفي فقه ۾ ڪمي بيشي ۽ تبديلي ٿيندي آئي آهي. اهڙي حالت ۾ ڪيئن چئي سگهبو ته هاڻوڪي حنفي فقه کي صحيح بخاري کان وڌيڪ وزن ڏيڻ گهرجي ڇو ته امام صاحب امام بخاري کان اڳي ٿي گذريو آهي.

پراڻن خيالن وارا برزگ فرمائين ٿا ته اڳي اختلاف برابر هئا، پر پوءِ تحقيقات ۽ اجتهاد ڪرڻ سان اختلاف مٽبا ويا ۽ آخر حنفي فرقه وارن جو انهي فقه تي اتفاق ٿي ويو جو هاڻوڪي صورت ۾ موجود آهي. چئبو ته اسان اوائلي مسلمانن کان وڌيڪ نصيب وارا آهيون جو سندن ڏينهن ۾ اختلافن جي ڪري کين صحيح تعليم ۽ هدايت ڪانه ملي سگهي، ۽ اسان وٽ ڪامل صحيح تعليم موجود آهي. اهو نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته اوائلي مسلمان اتفاق ڪري ڪونه سگهيا، مگر آفرين آهي پوين جي عقل تي جن اڳوڻن جون غلطيون درست ڪري اتفاق قائم ڪيو. الحمد الله حيرت جهڙي ڳالهه اها به آهي جو بعضي اهي بزرگ قبول به ڪندا آهن ته اسلام جا اوائلي عالم پوين عالمن کان وڌيڪ قابل ۽ معتبر ۽ نيڪ هئا، ته به هو وزن فقط پوين کي ڏيندا آهن. نه اڳين کي. اهي پراڻن خيالن وارا بزرگ رڳو ايتري تي اڪتفا نه ٿا ڪن ته حنفي فقه سورهن آنا صحيح آهي، پر ايئن به ٿا چون ته جي عالم يا مجتهد ٻيا ڪتاب لکندا آيا آهن يا فتوائون ڏيندا آيا آهن، سي به سورهن آنا سچا آهن ۽ انهن کي مڃڻ ضروري آهي ڇو ته انهن تي امت جو اجماع رهيو آهي. جيڪو امت جو اجماع کي نه مڃيندو سو ڪم از ڪم فاسق آهي. انهن بزرگن کي ايترو علم به ناهي جو سمجهي سگهن ته اهي ڪتاب ۽ اهي فتوائون قرآن شريف ۽ صحيح حديثون ۽ خود فقه شريف سان موافق آهن يا نه. ٻيا ڪوڙا واهيات ڪتاب ڇڏي نورنامي ۽ دعا گنج العرش ۽ دلائل الخيرات جو مثال وٺو. نورنامو سڀني مڪتبن ۾ پڙهائڻ ۾ اچي ويو، تنهن ڪري چئبو ته اُن تي اُمت جو اجماع آهي. نورنامه جي پڇاڙي ۾ لکيل آهي ته جيڪو هن کي نه مڃيندو سو ڪافر آهي. دعا گنج العرش جي اسناد ۾ ٻين واهيات ڳالهين سان گڏ هي به لکيل آهي ته هن دعا کي هڪ ڀيرو پڙهڻ قرآن شريف کي هزار ڀيرا پڙهڻ کان بهتر آهي، ۽ لکيل آهي ته هي دعا حضرت جبرئيل الله تعاليٰ وٽان رسول الله ﷺ وٽ آندي. اهو سفيد ڪوڙ آهي. اها دعا الله تعاليٰ جي پاڪ ڪلام قرآن شريف کان ڪيئن بهتر ٿي سگهي ٿي، سو سڀ ڪو ئي ذي فهم سمجهي سگهندو. مگر پراڻن خيالن جي عالمن کي اهي اسنادون به پسند آهن. انهن اسنادن جي پڇاڙي ۾ به لکيل آهي ته جيڪو نه مڃيندو سو ڪافر آهي. هڪڙي مولوي صاحب کان مون پڇيو ته مان نورنامه ڪوڙو ٿو سمجهان ۽ دعا گنج العرش ۽ دلائل الخيرات جون اسنادون به ڪوڙيون ٿو سمجهان. پوءِ مان ڪافر آهيان يا نه؟ پاڻ فرمايائين ته ڇو ٿا اهڙي زوراوري ڪريو. جيڪڏهن مون سان ادب جو تعلق نه هجيس ها ته ٺڪ چئي ڏئي ها: هائو تون ڪافر آهين مگر سندس مهرباني چئبي جو سهڻن لفظن ۾ چيائين ته هائو ڪافر آهيو.