عقل ۽ روحاني جذبا

صالحين جا اهي ئي اخلاق هوندا آهن. عام ماڻهن جي نگاهه ۾ هيءُ ڳالهيون گهڻي وقعت نٿيون رکن، مگر روحاني اوصاف وارا نڪته شناس ئي سمجهي سگهن ٿا ته هي طرز زندگي ظاهر ۾ جيتري قدر سادي ۽ آسان آهي در اصل اوتري ئي قدر مشڪل ۽ قدر جي لائق آهي. (نوٽ. سنڌين کي ته مٿين تعريف تمام خشڪ ۽ بيڪار نظر ايندي. قاضي ابو يوسف کي چوڻ گهربو هو ته ڪروڙ صلواتون هر روز ڪڍندو هو، قبرن تي قرآن شريف جا ختما ڪڍندو هو، چاليها ڪڍندو هو، لکين ماڻهو تعويذ لکائڻ ايندا هئا ۽ سندس تعويذ اهڙا لڳندا هئا جو ڇا چئجي؟ ڪرامتن جا تجربا روزمره ڏسڻ ۾ ايندا هئا، مئا جياريندو هو، پاڻ ڪوفي ۾ ئي هوندو هو ته حاجي کيس مڪي شريف ۾ ڏسندا هئا، روزانه رسول اللهﷺ جي پٺيان نماز ادا ڪندو هو، ڪنهن کي هڪ نظر سان ولي ڪري ڇڏيندو هو ته ڪنهن کي هڪ پاراتي سان تباهه ڪري ڇڏيندو هو. وغيره وغيره.)

امام صاحب اميرن کان نذر وغيره وٺڻ جي خلاف هو، ۽ درٻار ۽ اميرن کان دور رهندو هو. هن بي تعلقي مان هڪ وڏو فائدو هيءُ هو جو حق جي اظهار ڪرڻ ۾ ڪنهن جو ڊپ ڪونه ڪندو هو. انسان ڪيترو به آزاد مزاج ۽ صاف چوندڙ هجي پر احسان اهو لڪل جادو آهي جو ان جي اثر کان بچڻ ناممڪن آهي. امام صاحب سڄي عمر ڪنهن جو به احسانمند نه ٿيو ۽ انهيءَ ڪري سندس آزاديءَ کي ڪا به شيءَ دٻائي نه سگهي. خليفو منصور ۽ سندس زال حره خاتون جي وچ ۾ ڪجهه شڪر رنجي ٿي پئي هئي. خاتونءَ کي شڪايت هئي ته خليفه عدل نٿو ڪري، منصور چيو ته ڪنهن کي به امين ڪر. هن امام صاحب جو نالو ورتو. امام صاحب کي گهرايو ويو. خاتون پرده جي قريب ويهي رهي ته امام صاحب جو فيصلو ڪري سو پاڻ پنهنجي ڪنن سان ٻڌان. منصور پڇيو ته شرع موجب مرد ڪيترا نڪاح ڪري ٿو سگهي؟ امام صاحب چيو ته چار، منصور خاتون جي طرف مخاطب ٿي چيو ته ٻڌين ٿي؟ پرده مان آواز آيو ته هائو ٻڌم. امام صاحب منصور جي طرف خطاب ڪري چيو مگر هيءَ اجازت ان شخص لاءِ خاص آهي جو عدل تي قادر هجي نه ته هڪ کان وڌيڪ نڪاح ڪرڻ چڱو ناهي. الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته، ”فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تَعْدِلُوْا فَوَاحِدَۃً“ منصور چپ ٿي ويو. امام صاحب گهر آيو ته هڪ نوڪر پنجاهه هزار درهمن جو ٿيلهو کڻي اچي حاضر ٿيو ۽ چيائين ته خاتونءَ نذر موڪليو آهي. امام صاحب پيسا موٽائي موڪليا، ۽ خادم کي فرمايائين ته خاتون کي چئجانءَ ته مون جو ڪجهه چيو سو ڪنهن غرض سان ڪونه چيم، بلڪ منهنجو منصبي فرض هو.

امام صاحب جو واپار نهايت وسيع هو، لکن جي ڏيتي ليتي هئي. گهڻن شهرن ۾ گماشتا مقرر هئا، وڏن وڏن سوداگرن سان معاملو رهندو هو، اهڙي وڏي ڪارخاني هوندي به ديانت (ايمانداري) ۽ احتياط (خبرداري) جو ايتري قدر خيال رکندو هو جو ناجائز طور هڪ داڻو به ان جي خزاني ۾ نه پئجي سگهندو هو. اهڙي احتياط جي ڪري ڪڏهن ڪڏهن نقصان به سهڻو پوندو هون، مگر ان جي ڪجهه به پرواه ڪانه ڪئي ويندي هئي. هڪڙي ڀيري حفص بن عبدالرحمان ڏي خز جا تاڪيا (ٿان) موڪليائين ۽ چوائي موڪليائين ته فلاڻي فلاڻي ٿان ۾ فلاڻو فلاڻو عيب آهي، خريدار کي ٻڌائجان. هن کي هن هدايت جو خيال نه رهيو، ٿان وڪڻي ڇڏيائين، ۽ خريدارن کي ان عيب جو اطلاع ڪونه ڏنائين. امام صاحب کي معلوم ٿيو ته نهايت افسوس ڪيائين، ٿانن جي قيمت جا ٽيهه هزار درهم ئي سڀ خيرات ڪري ڇڏيائين.

هڪڙي ڏينهن هڪڙي عورت خز جو ٿان کڻي آئي ته وڪڻائي ڏي. امام صاحب قيمت پڇي، هن سو رپيا ٻڌايا. پاڻ فرمايائين ته گهٽ آهي. هن چيو ته ٻه سو رپيا. پاڻ فرمايائين ته هي ٿان پنجن سون کان گهٽ نه لهي. هن عجب کائي چيو ته توهان شايد چرچو ٿا ڪيو‍! امام صاحب پاڻ پنج سو رپيا ڏنا ۽ ٿان وٺي رکيائين. هن احتياط ۽ ديانت ڪارخاني کي نقصان پهچائڻ بدران وڌيڪ چمڪائي ڇڏيو.

تجارت ۽ دولت جي ڪمائڻ مان سندس مقصد زياده تر عوام کي فائدي پهچائڻ جو هو. جيترا دوست ۽ ملڻ وارا هوندا هئا تن سڀني جا روزينا مقرر ڪري ڇڏيا هئائين. شيخن ۽ محدثين جي واسطي تجارت جو هڪ حصو مخصوص ڪري ڇڏيو هئائين، ۽ ان مان جيڪو نفعو ٿيندو هو سو سال بسال انهن کي پهچائي ڏنو ويندو هو. سندس عادت هئي جو گهر وارن جي لاءِ ڪا شيءَ خريد ڪندو هو ته اوتريئي قدر محدثين ۽ عالمن ڏي به موڪلي ڏيندو هو. اتفاقن ڪو شخص ملڻ ايندو هو ته ان جو حال پڇندو هو، پوءِ جيڪڏهن هو حاجتمند هوندو هو ته ان جي حاجت روائي ڪندو هو. شاگردن مان جنهن کي تنگ حال ڏسندو هو تنهن جي خانگي ضرورتن جي پورائي ڪندو هو، انهيءَ لاءِ ته دلجمعي سان علم جي تحصيل ڪري سگهي. ڪيترائي اهڙا ماڻهو جن کي مسڪينائي سببان علم حاصل ڪرڻ جو موقعو ملي نٿي سگهيو سي امام صاحب جي دستگيريءَ سان وڏن وڏن درجن کي پهتا، قاضي ابو يوسف به انهن مان هو.

اهڙي دولت مندي ۽ عظمت ۽ شان هوندي به امام صاحب نهايت نماڻو، حليم ۽ خليق هوندو هو. هڪ ڀيري ڪنهن مسئله بابت گفتگو ڪندي فرمايائين ته امام حسن بصري ان ۾ غلطي ڪئي آهي. مجلس ۾ هڪ اهڙو شخص هو جو امام حسن بصري جو معتقد هو، تنهن غصي ۾ اچي زور سان چيو ته اي فاحش عورت جا پٽ تون امام حسن کي خاطي ٿو ڪوٺين! سڄي مجلس کي انهيءَ تي جوش اچي ويو ۽ ارادو ڪيائون ته ان شخص کي مار ڪڍون، مگر امام صاحب منع ڪئي. جڏهن ڪجهه وقت ماٺ رهي ۽ جوش ڍرو ٿيو تڏهن امام صاحب فرمايو ته ها امام حسن غلطي ڪئي آهي، ۽ عبدالله بن مسعود هن باري ۾ جا روايت ڪئي آهي سا صحيح آهي.

يزيد بن ڪميت جو بيان آهي ته هڪ دفعي مان امام ابو حنيفه جي خدمت ۾ حاضر هوس، هڪ شخص ساڻس گستاخي سان گفتگو شروع ڪئي. امام صاحب تحمل سان جواب پي ڏنا، ۽ هو شوخ پوندو پي ويو، تان جو امام صاحب کي زنديق ڪوٺيائين. تنهن تي پاڻ فرمايائين ته خدا توکي بخشي، هو خوب ڄاڻي ٿو ته منهنجي نسبت تو جيڪو لفظ چيو سو صحيح ناهي. امام صاحب پاڻ فرمائيندو هو ته مون ڪنهن تي لعنت نه ڪئي، ڪنهن کان به وير نه ورتم ڪنهن به مسلمان يا ذمي کي رنج ڪونه پهچايم، ۽ ڪنهن سان به فريب يا بد عهدي ڪانه ڪيم.

امام سفيان ثوري ۽ امام صاحب جي وچ ۾ ڪجهه شڪر رنجي هئي، هڪ شخص امام صاحب کي اچي چيو ته سفيان توهان کي گهٽ وڌ ڳالهايو آهي، امام صاحب فرمايو ته خدا مون کي ۽ سفيان ٻنهي کي بخشي. سچ هي آهي ته امام نخعي جي موجود هوندي به جيڪڏهن سفيان دنيا مان اٿي وڃي ته مسلمانن کي سفيان جي وفات تي ماتم ڪرڻو پوي.

هڪڙي ڏينهن مسجد ۾ سبق پي ڏنائين. ڪنهن شخص جنهن جي ساڻس دشمني هئي عام مجلس ۾ اچي ان جي بنسبت خراب لفظ ڳالهايا، پاڻ ڪجهه خيال نه ڪيائين ۽ تعليم ڏيڻ ۾ مشغول رهيو، شاگردن کي به منع ڪيائين ته هن ڏي خيال نه ڪريو. سبق پورا ڪري اٿيو ته اهو شخص به ساڻس گڏ هليو، ۽ جيڪي جيڪي پي وڻيس سو بڪندو پي ويو. امام صاحب جڏهن پنهنجي گهر کي ويجهو پهتو، تڏهن بيهي رهيو ۽ فرمايائين ته ادا هي منهنجو گهر آهي، باقي ڪجهه رهيل آهي ته چئي وٺ جو مان هاڻي اندر ٿو وڃان، پوءِ تو کي