علامه علي خان ابڙو جا خط مولانا دين محمد وفائي مدير ”توحيد“ ڏانهن

عرض آهي ته مان پاڻ سڄي حياتي اهڙن خيالن جي خلاف جهاد ڪيو آهي. مون هميشه اها تبليغ پي ڪئي آهي ته خالي الله الله ڪري صلواتون پڙهڻ، وظيفه ڪڍڻ بلڪ نماز روزا وغيره ادا ڪرڻ اسان جو رڳو هڪ جزو آهي. اسلام سڀني دنيائي امورن معاملن بابت اُهي سڀ اصول ۽ احڪام ڏئي ٿو جن تي عمل ڪرڻ سان انسان هن دنيا ۾ به اعلى درجي تي پهچي آزاد ۽ حڪمران ٿئي ٿو. ۽ آخرت ۾ به جنت ۾ داخل ٿئي ٿو. اسلام نه رڳو اخلاقي تعليم ٿو ڏئي پر معاشرتي ۽ سياسي قانون، سِول ۽ فوجداري قاعدا، حڪمراني، جنگ ۽ صلح جا قانون ٿو سيکاري. دنيا جي سڀني ڪمن ڪارين جا بنيادي قانون قرآن شريف ۾ سيکاريل آهن. جيڪي مضمون تازو توهان صاحبن جي رسالي ۾ ڇپيا آهن تن ۾ به انهيءَ ڳالهه تي زور ڏنو ويو آهي. مان سمجهي نٿو سگهان ته ڪيئن ايتريقدر غلط فهمي پيدا ٿي آهي.
توهان صاحبن پوءِ لکڻ فرمايو آهي ته جيڪڏهن سچي مسلمان جي اها معنى ڪڍجي جا مسٽر علي خان هتي سمجهائي آهي ته پوءِ مايوسي ۽ نااميدي کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نظر نه ايندو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ نموني جا سچا مسلمان نڪي هن زماني ۾ پيدا ٿيندا نڪا خودحڪومت حاصل ٿيندي. مگر منهنجي سڀني مضمونن جو نچوڙ هي آهي ته قرآن شريف تي عمل ڪرڻ سان سڀ ڪجهه حاصل ٿي سگهي ٿو. ائين آهي ڇا ته عياشي، سُستي، بداخلاقي، نفاق، خود غرضي، ٺڳي، منافقي ۽ هڪ ٻئي سان وڙهڻ ۽ گلا ڪرڻ سان ئي ترقي ڪري خود حڪومت حاصل ڪري سگهنداسين نه نيڪ اخلاقن، ايثار، جان نثاري، اتحاد ۽ اطاعت امير وغيره سان؟ منهنجو اهو مطلب به ڪونه آهي ته جيستائين مسلمان بااخلاق ۽ سچا مسلمان نه ٿيا آهن تيستائين هٿ تي هٿ رکي ويٺا هجن، آزادي ۽ خود حڪومت لاءِ گڏجي نظام ٺاهي جهاد ڪرڻ سوبه ته قراني تعليم ۾ داخل آهي، مطلب ته سڀني قرآني حڪمن تي هڪدم عمل شروع ڪري ڏجي عمل کان سواءِ ڪجهه به حاصل نه ٿيندو. مان به انهيءَ تي ايمان انهن تي عملن جي تبليغ ٿو ڪيان جن جي ذريعه اوائلي مسلمانن رومته الڪبرى ۽ ايون ڪسرى تي قبضو ڪيو. اُهو ايمان ۽ اُهي اعمال قرآن شريف ۾ ڪونه سيکاريل آهن. ڇا؟ منهنجو عقيدو آهي ته دنيا ۾ ترقي، آزادي ۽ حڪومت جا بنيادي قانون ۽ وسيلا سڀ قرآن شريف ۾ موجود آهن جن تي عمل ڪرڻ لاءِ مسلمانن تي فرض آهي ته يڪومشت ٿي نظام ٺاهي گامزن ٿين. توهان صاحبن وڌيڪ لکڻ فرمايو آهي. ته ” جنهن ايمان ۽ اعمال سان اوائلي مسلمانن بلندي حاصل ڪئي سو فقط ڪلمون پاڪ يا صرف پرهيزگاري نه هئي پر ٻيو به ڪجهه هو جنهن جو شرح ولي اللهي رنگ ۾ حضرت امام عبيدالله سنڌي قدس سره جي سمجهايل طريقه تي اسان هن رساله جي ذريعه پيش ڪندا رهندا آهيون“ مان وري انهيءَ خيال جو آهيان ڇا ته رڳو ڪلمون پاڪ پڙهڻ ۾ گناهن کان پرهيز ڪرڻ سان (مگر ڪلمو پاڪ ۽ پرهيزگاري بنيادآهن) آزادي ۽ خودحڪومت ڪنهن ڪرامتي نموني سان پاڻهي اچي جهولي ۾ پوندي؟ جئين ڪي ماڻهو سمجهندا آهن ته کيتي ۽ ٻين ڌنڌن ڪرڻ بدران خدا تي توڪل رکي ويهي الله الله ڪجي ته آسمانن مان قسمن قسمن جا طعام لهي اچي اڳيان پون؟ مگر ايترو ضرور چوندس ته جيڪڏهن اسان بدا اخلاق هونداسين ۽ سستي ۽ گناهن وغيره ۾ غلطان هونداسين ته ڪيئن اتحاد ۽ نظام قائم ڪري انهن رستن تي گامزن ٿينداسين جي آزادي ۽ خود حڪومت تائين پهچائيندا؟ آزادي ۽ خود حڪومت حاصل ڪرڻ بابت ولي اللهي فلسفو جيڪڏهن قرآن شريف جو مخالف آهي (مخالف هرگز نه هوندو) ته پوءِ ڪوبه مسلمان ان ڏي نهاريندو به نه. پر جيڪڏهن قرآن شريف کان مخالف ته نه آهي پر بلڪل الڳ آهي يعني جيڪڏهن قرآن شريف ۾ ان بابت ڪجهه به نه آهي ته پوءِ ائين سمجهبو ڇا ته قرآن شريف اهڙو نامڪمل آهي جو اسان کي هڪ وڏي ۾ وڏي ضرورت ۽ نعمت بابت ڪابه هدايت ڪانه ڏني اٿس. شايد توهان صاحب چوندؤ ته قرآن شريف ۾ سڀ ڪجهه آهي مگر قرآن شريف کي سمجهڻ محال آهي ۽ اها حقيقت فقط حضرت شاهه ولي الله رحمته الله عله ئي قرآن شريف مان استنباط ڪري سمجهائي آهي پر مان چوان ٿو ته قرآن شريف ۾ الله تعالى فرمائي ٿو ته قرآن شريف ۽ اُن جون آيتون مُبين (چٽيون ) چٽائي ڪندڙ آهن. گهڻيون ئي آيتون محڪمات آهن ۽ اوا مر ۽ نواهي به سماجي فهم وارن ماڻهن لاءِ بلڪل چٽا آهن، تاهم ولي اللهي فلسفه تي غور ڪرڻ عالمن ۽ سياسي ليڊرن جو ڪم آهي.
توهان صاحبن لکڻ فرمايو آهي. ته ”انهيءَ نموني جا سچا مسلمان نڪي هن زماني ۾، نڪي پيدا ٿيندا ۽ نه ڪا خود حڪومت حاصل ٿيندي. گويا هي مضمون مسلمانن لاءِ اڳتي وڌڻ جي بجاءِ هڪ نااميدي جو آئينو آهي. جنهن ۾ پنهنجا افعال ڏسي پوئتي هٽبا نڪي اڳتي وڌندا.“ جيڪڏهن منهنجو مضمون قرآن شريف تي ٻڌل آهي ته پوءِ ائين چئبو ته قرآن شريف ئي نااميديءَ جو آئينو آهي. حالانڪ ته الله تعالى فرمائي ٿو ته لاَ نقطنوا مِنُ رَحَمتهِ اللهِ. اڄو ڪا مسلمان ڪهڙا به ڪريل آهن مگر جيڪڏهن سچي نيت سان قرآن شريف تي عمل ڪرڻ شروع ڪن ته الله تعالى سندن رهنمائي ڪري کين اوج تي رسائيندو. اها ڳالهه منهنجي سمجهه کان ٻاهر آهي ته ڪيئن مسلمان قرآن شريف جي حڪمن کي سامهون رکڻ سان پوئتي هٽندا ۽ اڳتي نه وڌندا.
آخر ۾ مان خلوص نيت سان استدعا ٿو ڪيان ته مهرباني ڪري اسان مسلمانن کي آگاهه ڪرڻ فرمائيندا ته شاهه ولي الله رحمته الله عليه آزاديءَ ۽ خود حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ ڪهڙا حيلا وسيلا سيکاريا آهن. انهن مان ڪهڙا قرآن شريف مان ۽ ڪهڙا پنهنجي مغز مان ڪڍيا اٿس. (علي خان ابڙو)
نوٽ از مدير ”توحيد“
مسٽر علي خان ايم اي منهنجو هڪ جهونو مهربان ۽ درد رکندڙ مسلمان آهي، آئون جڏهن 1918ع ۾ لاڪاڻي مان حضرت پير حڪيم عبدالقادر شاهه راشدي جي رفاقت ۾ ”الڪاشف“ رسالو ڪڍندو هوس ته ان وقت به محترم علي خان جا جا اصلاحي مضمون الڪاشف ۾ شايع ٿيندا رهندا هئا، مسٽر علي خان ملازمت هوندي به سمور توجه سنڌ جي مسلمانن جي سڌاري تي خرچ ڪيو آهي. فجز اه الله خير الجزاءِ مگر افسوس هي آهي ته سنڌ جي مسلمانن جي حالت مرڳو ئي ٻئي رنگ ۾ بدلجي رهي آهي. يعني ته اسلام تي پابندي جا جيترا به وعظ ڪيا وڃن ٿا تن جو اثر مرڳوئي ابتو نڪرندو رهي ٿو. يورپين تهذيب ۽ مغربي تعليم جي برڪت سان سمورو معاملو هڪ ٻيو رنگ اختيار ڪري رهيو آهي.
مرض بڙهتا گيا جون جون دوا کي.
دنيا ۾ مسلمانن جي سڌاري لاءِ جيڪي به تحريڪون اٿيون آهن تن سمورين جو بنياد هميشه ملڪي طاقت هٿ ڪرڻ واري نقطي تي هوندو آهي. يعني جيستائين ڪابه قوم ملڪي طاقت جي مالڪ نه آهي تيستائين هو بلڪل هن لاءِ ٻڌل نه آهي ته قرآن مجيد تي عمل ڪري. بلڪه اسان جو چوڻ آهي ته غلام قومون جيڪڏهن قرآن مجيد جي فقط اخلاقي پهلوءَ تي به عمل ڪنديون رهن ته ان مان قوم کي مجموعي طرح ڪهڙو فائدو پهچي سگهي ٿو. قرآن شريف جو اصلي نقطه جهاد يا انقلاب آهي. ان کان جيڪڏهن مسلمانن جو ڪوبه گروهه غافل رهجي ويو ته آخر هو حڪومت جو مالڪ ٿي قرآن جي بنيادي ڳالهه کي ماڻهن ۾ ڪيئن پهچائي سگهندو؟.
قرآن مجيد مولانا عبيدالله سنڌي جي