عليخان ابڙو

عليخان ابڙو

عليخان ابڙو صاحب (1954ـ 1890ع) منهنجو ڏاڏو هو. جڏهن هو گذاري ويو، آئون فقط اَٺن مهينن جو هئس. ايتري ٻار کي ڪجهه به ياد نه هئڻ گهرجي، پر منهنجي ذهن تي نقش آهي ته آئون ڪنهن اهڙي صاحب جي هنج ۾ آهيان جنهن کي سفيد ڪپڙا پاتل آهن ۽ سنهڙي سفيد سونهاري اٿس، کٽ تي ويٺو آهي، جيڪا گهر جي ورانڊي ۾ پئي آهي. ورانڊي کي محرابي ونگون آهن. جڏهن آئون وڏو ٿيس ته ٺيڪ ان جاءِ تي بيهي پڇيم هتي ڪنهن جي کٽ پيل هوندي هئي؟ مون کي وڏڙن ٻڌايو ’تنهنجو ڏاڏو هتي آرام ڪندو هو ۽ توکي هنج ۾ کڻي ويهندو هو.‘ اها جاءِ ۽ اهو ورانڊو اڄ به جيئن جو تيئن آهي.
آئون اڪثر ٻڌندو هئس، اوڙي پاڙي جا جهونڙا چوندا هئا، ”خانصاحب انسان جي روپ ۾ ڪو فرشتو هو.“ تازو (ڊسمبر 2013۾) جڏهن آئون لاڙڪاڻي ويس ته ڪچهريءَ ۾ ڪامريڊ سوڀي به اهڙا ئي لفظ چيا. هڪ ڏينهن (1987ع ڌاري) جڏهن آئون هلال پاڪستان، ڪراچي ۾ سب ايڊيٽر طور پنهنجي ڊيوٽيءَ ۾ مصروف هئس، هڪ جهونڙو شخص ڪورٽ وِيو بلڊنگ (بندر روڊ) ۾ چڙهي آيو. اچڻ سان سلام عليڪم چئي پڇيائين ”توهان مان بدر ابڙو ڪهڙو آهي؟“ مون کيس پنهنجي ڀرسان ڪرسيءَ تي ويهاري، چانهه آڇي، ۽ چيم ”سائين آئون آهيان، حڪم ڪريو!“ چيائين ”ڪجهه به نه! علامه عليخان ابڙو منهنجو استاد هو، مون ٻڌو آهي ته ان جو پٽ جمال الدين ابڙو آفيسر آهي ۽ لکندو آهي، ۽ تنهن جو پٽ بدر ابڙو به لکندو آهي ۽ هلال پاڪستان ۾ ڪم ڪندو آهي. آئون فقط پنهنجي استاد جي سِڪ لاهڻ لاءِ توکي ڏسڻ آيو آهيان!“ پوءِ هو هليو ويو. هي ماستر بشير احمد جوکيو هو، جنهن جو ڳوٺ ڪاٺوڙ، گڏاپ طرف هو. ابڙو صاحب گڏاپ اسڪول ڏانهن اٺ تي چڙهي ويندو هو.
ماستر صاحب جي وڃڻ کانپوءِ، پهريون ڀيرو مون سوچيو هو ته عليخان ابڙي جي شخصيت ڪافي اثر انگيز هوندي، جنهن جو شاگرد 35- 40 سالن جي سِڪ لاهڻ لاءِ مون سان اچي مليو آهي.
ان کان پوءِ، اها سن 2000ع ڌاري جي ڳالهه هوندي، جڏهن هڪ ڏينهن بابا سائين (جمال ابڙي) ڪنهن ڳالهه تي چيو، ”متان ڪڏهن وڏائيءَ ۾ پئو! توهان کي ڪا غلط فهمي نه هجي، انڪري ٿو چوان ته وڏائي ته جيڪر آئون ڪريان ها، ڇو ته منهنجو پيءُ توهان جي پيءُ کان وڏو ماڻهو هو“. هن جنهن وقت اهي اکر چيا، آئون سندس اکين جي چمڪ ڏسي حيران ٿي ويو هئس. بابا سائين هميشه اکيون اکين سان ملائي ڳالهائيندو هو. مون کي اها چمڪ ۽ لهجو اڄ تائين ياد آهي. بابا سائين عدليه ۾ جج، سنڌ حڪومت ۾ سيڪريٽري ۽ چيئرمن اينٽي ڪرپشن جي عهدن تي رهي چڪو هو، منهنجي لاءِ اها حيرت جي ڳالهه هئي ته عليخان ابڙو هن کان وڏو ماڻهو ڪيئن هو؟ بابا سائينءَ پنهنجي آتم ڪٿا ۾ عليخان ابڙي صاحب بابت ڪافي واقعا تحرير ڪيا آهن، جيڪي ضرور پڙهڻ گهرجن.
ماستر صاحب کان پوءِ بابا سائين جا لفظ منهنجي لاءِ اتساهه بڻجي ويا ته آئون عليخان ابڙي کي ٻيهر ڳوليان، سندس گم ٿيل ڪتابڙا، مضمون ۽ تقريرون جيڪي سڀ وقت جي دز ۾ گم ٿي چڪا هئا، جمع ڪري ٻيهر شايع ڪرايان. ايئن ثناءُالله سومرو به گڏجي پيو. سچ پچ ته مواد سهيڙڻ ۽ ترتيب ڏيڻ ۾ هن علي خان ابڙي صاحب سان پنهنجي محبت جو پورو ثبوت ڏنو. مون مواد سهيڙڻ لاءِ تڏهوڪين اخبارن ۾ اشتهار شايع ڪرايا هئا، ۽ ثناءُالله کي شهر شهر وڃي لائبررين مان مواد ڳولڻو پيو.
مون کي گهڻي کان گهڻو مواد سنڌالاجي (ڄامشورو)، سنڌ آرڪائيوز (ڪراچي)، سکر ۽ ڪوٽڙي ڪبير جي لائبررين مان مليو. ڪجهه مواد گهوٽڪي، ماٿيلي، ميرپورخاص، ڇِني، گڏاپ ۽ ٻين شهرن مان ذاتي لائبررين مان مليو، ڪجهه مواد منهنجي ذاتي لائبرريءَ ۾ موجود هو. اهو سڄو مواد سهيڙيو ۽ ترتيب ڏنو ويو ته خبر پئي ته انهن ۾ سڀ کان پراڻو مضمون 1917 جو آهي، جيڪو ايترو پڪو پختو آهي جو صاف ڏسجي ٿو ته ليکڪ ان کان ڪافي اڳ لکندو رهيو آهي. ابڙو صاحب 91-1890ع ڌاري ميهڙ جي ڀرسان ڳوٺ سانگي ۾ پيدا ٿيو. ۽ هٿ آيل مواد ۾ سڀ کان پراڻو مضمون 1917 واري وقت جو آهي جڏهن سندن عمر 27 سال هئي. منهنجو اندازو آهي ته ابڙي صاحب 1910 کان 1915 ڌاري ڪنهن وقت باقاعدي لکڻ شروع ڪيو هوندو.
ابڙو صاحب پوريءَ طرح شمس العلماء عمر بن محمد دائودپوٽي جو همعصر آهي. سندن ٻيا همعصر اديب ۽ عالم خاص ڪري علامه آءِ آءِ قاضي (1968ــ1886)، مولانا دين محمد وفائي (1950ـ1893) ، ڀيرومل مهرچند اڏواڻي (1950ـ 1876) ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي (1947ـ1884)، خانبهادر محمد صديق ميمڻ وغيره آهن. ابڙو صاحب 16 جولاءِ 1954 ۾ لاڙڪاڻي ۾ گذاري ويو. سندس آخري آرام گاهه قائم شاهه بخاري جي درگاهه جي اتر ۾ آهي.
جيئن ته ابڙو صاحب رٽائرمينٽ کان اڳ دل جي بيماريءَ ۾ مبتلا ٿي پيو ۽ رٽائرمينٽ کانپوءِ ان ئي بيماريءَ سبب حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جو ماحول ڇڏي لاڙڪاڻي ۾ گوشه نشين ٿي قرآن شريف جي ”تفسير المنير“ جي نازڪ ڪم ۾ مشغول ٿي ويو، سرگرم علمي ماحول ۽ مذاڪرن کان پاسيرو رهيو ۽ ٽن چئن سالن جي مختصر عرصي ۾ گذاري ويو، انڪري جلد ئي وقت جي ڪوهيڙي ۾ لڪي ويو. عليخان ابڙي جي وفات تي اياز قادري صاحب هڪ سهڻو خاڪو لکيو هو، جيڪو پڙهڻ وٽان آهي.
علامه صاحب جا ڪتابڙا ۽ اخباري مضمون، محفوظ نه رهيا، خود سندن ذاتي لئبريري 1942 واري ڪاري ٻوڏ ۾ لڙهي وئي، جيڪا ڳوٺ سانگي (ميهڙ) ۾ هئي. (هي ڳوٺ تازو 5 سيپٽمبر 2010 تي ٻيهر ڪاري ٻوڏ هيٺ آيو). سندن علمي پورهيو ’تفسير المنير‘ سندن حياتيءَ ۾ ڪو نه ڇپيو. بلڪه اهو پورا پنجاهه سال پوءِ ’سنڌيڪا‘ مان ڇپجي سگهيو. عليخان ابڙي صاحب پنهنجي ڪمائيءَ مان قرآن شريف ۽ ان جو تفسير (تفسير المُـنير) جي ڇپائيءَ جا پئسا بچائي رکيا هئا پر افسوس اهي پڻ خرچ ٿي ويا، ۽ تفسير وقت سر شايع ٿي نه سگهيو. نيٺ، اها سعادت به مونکي ملڻي هئي، مون تفسير المنير جو مسودو 1994ع ۾ پنهنجي گهر ۾ ڪمپيوٽر تي ڪمپوز ڪرايو ۽ پوءِ نور احمد ميمڻ جي شوق تي کيس ڏيئي ڇڏيم. ”تفسير المنير“ جي پڌرائيءَ کانپوءِ علامه علي خان ابڙو ٻيهر ڪوهيڙي مان ظاهر ٿيو. ان وقت تائين سنڌي قوم هن عظيم تعليمدان، اصلاح پسند صحافي ۽ سندس ٻاجهاري لب لهجي کي بنهه وساري چڪي هئي. ان وچ ۾ ٻه نسل گذري ويا آهن. هاڻي، خود لاڙڪاڻي واسين لاءِ اها حيرت جي خبر آهي ته سنڌي ماڻهن جي تعليم ۽ اخلاقي اصلاح لاءِ پاڻ کي ارپيندڙ هي صاحب هن ئي شهر ۾ ابدي ننڊ ڪري رهيو آهي.
بس! منهنجي اها ئي ننڍڙي خواهش هئي ته علامه علي خان ابڙي جي شخصيت کي سندس مقام ڏيارجي ۽ سندس تحريرون گڏ ڪري اها امانت �