علي احمد بروهي

� ۾ گهڻا تفصيل لکي ڏنا، جيڪي مون روح رهاڻ ۾ ڇپيا.
عبدالرشيد ميمڻ صاحب جي ”انگريزي سنڌي ڊڪشنريءَ “ جون گڏجاڻيون به سندس آفيس ۾ ٿينديون هيون. اسان بيمار اديبن جي مدد لاءِ ”واهرُو“ نالي هڪ ادارو ٺاهڻ جي ڪوشش به ڪئي، جنهن جي ابتدائي گڏجاڻين ۾ بروهي صاحب، عبدالرحمان نقاش، ممتاز مرزا، ڊاڪٽر سليمان شيخ به شامل ٿيندا هئا. ممتاز مرزا صاحب گڏجاڻين ۾ برابر شريڪ ٿيو پر چوندو هو ’ماڻهو توهان مان ڪڏهن به راضي نه ٿيندا، ڪم ڀلي ڪريو، پر اهو ڪوئلي جو ڪاروبار اٿو ، ڪپڙا به ڪارا، هٿ به ڪارا ... ته منهن به ڪارو!“
اسان جو خيال هو ته مناسب فنڊ جمع ڪري فِڪس ڊپازٽ ۾ رکائجي، اديب صحافي ۽ فنڪار ميمبر ٿين ۽ ڪجهه في پاڻ به ڀرين، اجتماعي انشورنس پاليسي وٺجي ۽ اديب يا فنڪار هجڻ جي اهليت جا معيار مقرر ڪجن! افسوس اسان اها تنظيم ٺاهي نه سگهياسين جو ماڻهو جلد جلد هلندا ويا ۽ سرڪاري غير سرڪاري سطح تي اسان کي فنڊن جو ڪو به آسرو نه مليو. اسان ته اهو ادارو ٺاهي نه سگهياسون پر گهڻا سال پوءِ سنڌ سرڪار ”ليجنڊ ٽرسٽ“ نالي ان طرز تي ادارو قائم ڪيو. اهو ڪم بيوروڪريٽڪ سيٽ اپ ۾ هلي ئي نه ٿو سگهي، انڪري سچ پچ ’ڪوئلي جو ڪاروبار‘ ٿي ويو ۽ هيٺ مٿي ٿي ويو . هاڻي به شايد ان فنڊ مان من پسند ماڻهن جي مدد ٿئي ٿي. نه ته اسان جي تجويز هئي ته هر اديب فنڪار ۽ صحافي پاڻ درخواست ڏيئي ان جو ميمبر ٿئي، ميمبر جي اهليت ڇا هوندي؟ ان لاءِ ڪا ڪسوٽي مقرر ڪجي ، ان اداري تحت ميمبر جي انشورنس ٿئي، ان انشورنس جي رقم جو معمولي حصو ميمبر پاڻ ڏئي، باقي حصو ادارو ادا ڪري. ان صورت ۾ ڪنهن به اديب يا فنڪار جي حق تلفي نه ٿئي ها، ڪنهن جي به عزت نفس مجروح نه ٿئي ها! ۽ ڪنهنجو به ڪنهن تي احسان نه ٿئي ها!
بروهي صاحب قديم آثارن تي کوجنا جو ڪم به ڏاڍي محنت سان ۽ فيلڊ ۾ ڪيو. جيئن ته انفارميشن کاتي ۾ چڱو خاصو وقت سٺن عهدن تي رهيو، قديم ماڳن جي ڪافي فلمبندي ڪرايائين. ان شوق ۽ سفرن جي ڪري انهن ماڳن کي پرکڻ جو خاص زاويو هئس. ضروري ناهي ته بروهي صاحب جي تحقيق جي سڀني راين سان اتفاق ڪجي، هن بهرحال، ڪافي کوجنا ڪئي، ۽ مختلف ماڳن بابت پنهنجي اوکي راءِ قائم ڪئي. هو ڏورانهن پنڌن تائين ويو : هِنگلاج، گوندراڻي، رني ڪوٽ، ڪاڇو، ملتان ۾ سج ديوتا جو مندر ۽ ٻيون گهڻيون جايون. کوٽ قبرستان ڏٺائين ۽ انهن موضوعن تي سنڌي ۽ انگريزيءَ ۾ لکيائين. انهن موضوعن تي بروهي صاحب جا ڪافي مضمون هلال پاڪستان ۽ مختلف رسالن ۾ ڇپيا. انگريزي مضمون اڪثر ڊان ۾ ڇپجندا هئا.
بروهي صاحب ان لحاظ کان به عجيب ماڻهو هو ته اڪثر موضوع جي ابتڙ رخ ۾ ڳالهائيندو هو. 1994 ۾ جڏهن منهنجو ڪتاب ”سنڌوءَ جو سفر“ ڇپجي آيو ته ان جي مهورتي تقريب ۾ هال ٽٻڻيءَ جيان ڀريل هو. شيخ اياز، تڏهوڪو وزير تعليم سيد خورشيد شاهه، ۽ ٻيا صاحب به آيا هئا. سڀني صاحبن ڪتاب لاءِ پسنديدگي ظاهر ڪئي ، هر ڪنهن دل سان داد ڏنو ... پر سائين بروهي صاحب اچي جو ڳالهائڻ بيٺو ته چيائين، ”هرڪو ٿو چوي ته ڪتاب لکيو، ڪتاب لکيو ... ڪتاب لکڻ ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي؟“ ڇا آهي ڪتاب لکڻ ۾ ؟ روزانو اَٺ ڏهه صفحا لکندا وڃو مهيني ڏيڍ ۾ ڪتاب تيار، پر اسان وٽ ڪير لکي ڪو نه ٿو؟“ پوءِ هيڏانهن هوڏانهن ڏسي پڪ ڪيائين ته ڪا زائفان ته نه ويٺي آهي، پوءِ پنهنجي خاص انداز ۾ چيائين ”ماڻهو ته گند جو دٻو آهي! سير ڏيڍ گند جو هر وقت پيٽ ۾ پيو اٿس ... جتي سير ڏيڍ گند هجي، اهو گند جو دٻو نه آهي ته ٻيو ڇا آهي؟ انڪري جنهن به ماڻهو کي ثابت ڪرڻو آهي ته اهو گند جو دٻو نه آهي، هن کي روزانو ڪجهه نه ڪجهه لکي ثابت ڪرڻو پوندو ته هو ماڻهو آهي، رڳو گند جو دٻو نه آهي!“
بروهي صاحب جو مزاج نرالو هو، پر هي هڪ محقق ۽ مزاح نگار هو. هي عجيب امتزج هو جنهن جي علمي ادبي ڪيريئر جي ابتدا انگريز راڄ ۾ نيويءَ جي بغاوت واري ڪيس ۾ ”موت جي سزا“ کان شروع ٿي، خيرپور رياست ۾ اطلاعات جي قلمدان ۽ صحافت کان ٿيندي تحقيق ڏانهن وڌي، سندس ڪتاب History on tombstones ۽ The Temple of Sun god ۾ ڏنل سندس مضمون سندس تحقيق جو نچوڙ آهن. لطيف ڊائجسٽ جا شمارا پڙهڻ لائق آهن ۽ سندس اخباري ڪالم سانڍڻ لائق آهن.
بروهي صاحب جي خاموش شفقت جو پهلو ايترو طاقتور هو جو آئون ڪڏهن ڪڏهن پنهنجا ڏک ونڊڻ لاءِ وٽس هليو ويندو هئس، پر اورڻ بدران خاموش ويهي موٽي ايندو هئس. مون کي اڃا تائين سمجهه ۾ نه آيو آهي ته آئون ڪجهه به چوڻ بنا ڇو موٽي ايندو هئس پر ايترو ڄاڻان ٿو ته بروهي صاحب ايترو سمجهي ويندو هو ته آئون ڪجهه چوڻ آيو هئس ۽ چوڻ کانسواءِ هليو ويو آهيان. اهڙن موقعن تي ڪي ماڻهو انت وٺڻ جي ڪوشش ڪندا آهن پر هن ڪڏهن به منهنجي اندر کي کوٽڻ جي ڪوشش نه ڪئي، هن کي خبر هئي ته ايئن ڪرڻ ڪنهن جي زخمن کي ڪوري لوڻ ٻُرڪڻ جي برابر ٿئي ٿو.
بروهي صاحب جي طبيعت جو هڪ پهلو تصوف هو. هو چپ چاپ مزارن تي حاضريون به ڀرندو هو. سيوهڻ ۾ پٺاڻ جي ڪافي جو انتظام ڏسي سندس دل خوش ٿيندي هئي. پٺاڻ جي ڪافيءَ ۾ ڪيترو تصوف آهي، ۽ ڪيتري منشيات؟ اها ته سڀني کي خبر آهي. بروهي صاحب جو اوڏانهن وڃڻ ۽ ان ڪافيءَ جي تعريف ڪرڻ مون کي اصل سمجهه ۾ نه ايندو هو. شايد اتي رهائش ۽ لنگر جو انتظام ۽ منتظمين جي نگاهه بهتر هئي. سيوهڻ جي باقي هر ڪافي بد انتظامي ۽ نشي پتي جو مرڪز آهي. بروهي صاحب پهرين ڊسمبر 2003ع تي وفات ڪئي. هن پنهنجو آخري سفر عبدالله شاهه غازيءَ ڏانهن ڪيو، جتي هو اڄ تائين آرامي آهي.