علي حسن چانڊيو

علي حسن چانڊيي جو نئين سنڌ لاءِ سياسي سفر

علي حسن سان منهنجي ملاقات ايم آر ڊي جي ڏينهن ۾ سينٽرل جيل ڪراچيءَ ۾ 1983-84 ۾ ٿي. 20 سالن جو نوجوان هو. ساول ئي اڃا هاڻي آئي هئس. انهن ڏينهن ۾ اسان جيل ۾ سنڌي ادبي سنگت جيل برانچ جو بنياد وڌو هو، جنهن جا ڪلاس منهنجي کوليءَ ۾ ٿيندا هئا. علي حسن انهن گڏجاڻين ۾ به شريڪ ٿيندو هو. طبيعت ۾ خاموش هو، ممڪن آهي ته کوليءَ کان ٻاهر سندس سرگرميون ۽ سياسي گفتار ٻي هجي، مون هن کي گهٽ ڳالهائو نوجوان ڏٺو. هائو! هن ۾ هڪ لڪل ٽئلنٽ هو، ايم آرڊي دوران جڏهن اسان جيل ۾ ڊرامو ”باهيون بيراڳين جون“ اسٽيج ڪيو ته علي حسن ان ڊرامي ۾ هڪ سپاهيءَ جو ڪردار ادا ڪيو. اهو ڊرامو تمام ڪامياب ٿيو هو. هڪ تمام وڏي بيرڪ ۾ 500 کان وڌيڪ قيدين اهو سياسي ڊرامو ڏٺو، جنهن ۾ سمورا اداڪار سياسي قيدي هئا. اهو ڊرامو منهنجي هڪ ڪهاڻي ”ٻُوساٽ“ تي ٻڌل هو جنهن جي ڊرامائي تشڪيل ۾ شبير شر منهنجي وڏي مدد ڪئي هئي. شبير شر ئي ان ڊرامي لاءِ سياسي قيدين مان ٽئلنٽ ڳولي ڪردارن جي چونڊ ڪئي، انهن کي اداڪاريءَ جي تربيت ڏني، ۽ خوب ريهرسل ڪرائي هئي.
ان کان پوءِ جڏهن جيل جو ن ڪاريون راتيون ختم ٿيون ته آئون پنهنجي ادبي ۽ صحافتي دنيا ڏانهن هليو ويس، ۽ علي حسن پنهنجي سياسي دنيا ڏانهن هليو ويو! هن دور جي سياسي دنيا ۾ رهڻ منهنجي وس کان ٻاهر هو. اها ڏکي واٽ آهي، جنهن تي هلڻ وارو سر جو سانگو لاهي هلي ٿو. ”ابو غريب“ رڳو آمريڪا وارن ڪونه ٺاهيا، اهي اسان جي ملڪ ۾ به آهن. اسان کوڙ نوجوان ڏٺا جيڪي هن واٽ ۾، اونداهين راتين ۾ بگهڙن جو کاڄ ٿيا. ڪن ڦاهيون کاڌيون، ڪن ڦُٽڪا، ڪن موتمار ٽارچر ڪيپمون ڏٺيون، ڪن گوليون کاڌيون، ڪن قيد! ڪنهن جي گهريلو زندگي اجاڙ ٿي وئي، ته ڪنهن جي جمع پونجي! انهن سڀني جانثارن لاءِ وڏو احترام اٿم!
پاڪستان ۾ سياست جو سفر 1983 ۽ 1986 کان اڳتي هليو ته ان ۾ بندوق شامل ٿي وئي. هر ماڻهوءَ جي پنهنجي طبيعت آهي، آئون انهن ماڻهن کان پري رهندو آهيان، جن جي هٿن ۾ بندوق هجي! ڀلي ته کڻي هُو تترن جو شڪاري هجي. اها ٻي ڳالهه آهي ته هاڻي سڄي ملڪ ۾ بارود ۽ بندوقن جي وڏي پوک نسري چڪي آهي، ۽ ملڪ ۾ ايتريون بندوقون ۽ گوليون آهن، جيترا انسان به نه آهن. شايد هاڻي اسان جي سياسي اڳواڻن کي سڀ کان پهرين ان سوال تي ڪم ڪرڻو پوندو ته ملڪ مان بندوق جو ڪلچر ڪهڙيءَ طرح ٻُڙي سطح تي آڻجي! مڃون ٿا ته ظالم جي هٿ ۾ بندوق کان به ڳرا هٿيار آهن، پر ڇا مظلوم طبقو بندوق جو جواب بندوق سان ڏيندو؟ يا ڏيئي سگهندو؟ آئون سمجهان ٿو، هرگز نه! اسان جو رستو پُر امن ئي ٿي سگهي ٿو. عوام جو رستو پُر امن ئي هوندو آهي. ها! جڏهن وقت ايندو آهي ته اندر جو لاوا پاڻ ئي ڦاٽندو آهي، ۽ پنهنجو رستو پاڻ ٺاهيندو آهي، جيئن هر هنڌ ٿئي ٿو. خير!
علي حسن چانڊيو 22 جنوري 1963 تي جنم ورتو، هي ايوب خان جي مارشل لا جا اهي سخت ڏينهن هئا جڏهن، آمريت جا چنبا پاڪستاني انسانن جي جسم ۾ پوريءَ طرح اندر تائين لٿل هئا. هر ڪنهن جو ساهه سُڪل هو، سياست سرڪاري وڏيرن جي پاڇي ۾ اوطاقن تائين محدود هئي. ٻيو ته ٺهيو مادرِ ملت به فوجي حاڪم جنرل ايوب خان جي آڏو بي وس هئي. تمام ٿورن ماڻهن کي خبر هوندي ته وقت جو وڏو ڌاڙيل ٽوهه چانڊيو علي حسن چانڊيي جو سڳو چاچو هو. ٽوهه مفرور ڏوهاري قرار ڏنل هو، پوليس وارن ٽوهه جي بدلي ۾ سندس ڀاءُ علي شير چانڊيي (علي حسن جي پيءُ) کي يرغمال ڪري قيد رکيو هو. هنن جو اصل ڳوٺ نانگا چانڊيو آهي، اهو ڳوٺ نواب شاهه کان اتر ۾ ريلوي لائين سان 36 ڪلوميٽر پري دوڙ ۽ پانڌيءَ جي وچ ۾ آهي. اهي زمينون مِيرن جون هيون ۽ چانڊيا انهن جا هاري هئا. وقت وقت جي ڳالهه! علي شير چانڊيو پنج درجا پڙهيل هاري هو.
ٽوهه چانڊيو مفرور حالت ۾ اڪثر درياهه پار سن شهر ويجهو ڳوٺ وڏا ڇڇر ۾ رهندو هو. تڏهن اتي ستابو شاهه پاٿاريدار هو. اهو 1963 جو ئي سال هو جڏهن ٽوهه چانڊيو مارجي ويو، پر اهو چوٻول به هليو ته ٽوهه کي نشو پياري مدهوش ڪيو ويو ۽ پوءِ پوليس کي اطلاع ڏنو ويو، جنهن پوليس مقابلو ڏيکاري ٽوهه کي ماريو آهي!
ڌاڙيلن ۽ پوليس جي هن دنيا ۾ پريشان علي شير جي زال قاضي احمد ويجهو هڪ ڳوٺ ۾ مائٽن وٽ پناهه ورتي هئي، اتي ئي علي حسن ڄائو. ٽوهه جي مارجڻ کان پوءِ علي شير آزاد ٿيو ۽ ڳوٺ نانگا چانڊيو ڇڏي ڪٽنب وٺي اچي دوڙ شهر ۾ رهيو، جتي علي حسن پرائمريءَ کان مئٽرڪ تائين پڙهيو. پوءِ، سچل سرمست ڪاليج نوابشاهه مان انٽر آرٽس ڪيائين. غربت کيس آرٽس طرف وٺي وئي هئي. اڳتي هلي ان غربت کائنس مزدوري به ڪرائي. غربت جي صورتحال ان وقت اڃا به گنڀير ٿي وئي جڏهن سندس والد رندن ۽ چانڊين جي وچ ۾ زمين جي تڪرار تان زندگي وڃائي ويٺو. علي شير پنهنجي ننڍڙي راڄ جو چڱو مڙس هو. انڪري رندن هٿان ٽارگيٽ ٿيو. جهيڙو برادرين جو، قتل علي شير ٿيو! اهي 1976 جا ڏينهن هئا، ۽ ڀٽي صاحب جي عوامي حڪومت لوڏن ۾ هئي. والد جو قتل هن ڪٽنب لاءِ غربت جي شروعات ثابت ٿيو. والده اڻپڙهيل هئي پر روزگار لاءِ سڀڪجهه ڪرڻو پوي ٿو. هن هر قسم جو پورهيو ڪيو: ڪڻڪ جا لابارا، ڦُٽين جو چونڊو، رليون سبڻ، ڀرت ڀرڻ وغيرهه. ٻه وڏا ڀائر مزدوري ڪندا هئا. خود علي حسن به پورهيو ڪيو. ڪاٽن فيڪٽريءَ ۾ بار ڍويائين، رازن سان مدد ۾ بيٺو،’ساسو‘ ۽ مسلم ڪمرشل بينڪ ۾ ڪلارڪ طور ڪم ڪيائين، ۽ ڪاٽن فيڪٽريءَ ۾ گودام ڪيپر ٿي رهيو. پر سڀني مائٽن جو زور هو ته علي حسن پڙهائي جاري رکي.
هن 1978 ۾ ميٽرڪ ڪئي. هاڻي ضياءُ الحق جي مارشل لا شروع ٿي چڪي هئي، ڀُٽي صاحب جي حڪومت ڊهي چڪي هئي، ڀُٽو گرفتار هو ۽ ڀٽي صاحب جي حق ۾ عوامي ڪاوڙ جو مظاهرو ٿي رهيو هو. علي حسن ڪاليج جي ان جوش ڀريي ماحول ۾ هوريان هوريان تحريڪ جو حصو ٿيڻ لڳو. کيس سياست ۾ ان وقت جي شاگرد تنظيم SNSF اتساهه ڏنو، ان وقت ڪاليج ۾ صفت رند SNSF جو اڳواڻ ۽ تمام باڪردار شخص هو. انڪري علي حسن اڳتي هلي پوريءَ طرح SNSF ۾ شامل ٿي ويو.
چوٿين اپريل 1979 تي ڀُٽي صاحب کي ڦاسي اچي وئي. عوامي رد عمل ۾ نواب شاهه ۾ نوجوانن هڪ جلوس ڪڍيو ۽ هڪ سرڪاري بس کي باهه ڏيئي ساڙي ڇڏيو. ان الزام ۾ علي حسن به گرفتار ٿيو. اهو رڳو الزام ڪونه هو، پر علي حسن ان واقعي ۾ شامل هو. ان ڪيس ۾ سوڍل رند کي هڪ سال سزا آئي. ٻيا نوجوان مصطفيٰ ڪورائي (جيڪو پوءِ شهيد ڀٽو گروپ سنڌ جي شاگرد وِنگ جو صدر ٿيو)، هڪ نوجوان عارف ۽ ٻيو بروهي هو. بس ساڙڻ واري واقعي ۾ علي حسن 15 ڏينهن ٿاڻي ۾ پوليس جي مار کائيندو رهيو پر ڏوهه نه باسيائين.
ان واقعي کان پوءِ سندس شاگرد سياست باقاعدي شروع ٿي وئي. 9ـ آگسٽ 1980 تي نذير عباسي ٽارچر ڪيمپ ۾ شهيد ٿيو ته ان جي رد عمل ۾ نوابشاهه ۾ هڙتال۽ اسڪول بند ڪريائين، ۽ وري 12ـ14 ڏينهن لاءِ ٿاڻي تي پهچي ويو. نذير سان سندس فقط هڪ مختصر ملاقات هئي، سا به نذير جي شهادت کان ٿورا ڏينهن اڳ. نذير عباسيءَ کان پ