علي خان ابڙو

علي خان ابڙو منھنجي ڏاڏي عمر خان ولد واليڏني جا وڏا ڪنهن ڳالهه تان ناراض ٿي ڳوٺ محبوب بنگلو ضلعي لاڙڪاڻو ڇڏي مٽن مائٽن سميت ميهڙ تڏهن ضلعي لاڙڪاڻي ڏي لڏي آيا ۽ اچي پنهنجو ڳوٺ سانگي ٻڌائون، تپو منگواڻي، ديهه منگواڻي، شهر منگواڻيءَ جي ڀر ۾، ستم ظريفي ڏسو ته تپو به منگواڻي، ديهه به منگواڻي ۽ شهر به منگواڻي پر وڏيرو وري محمد صادق جانوري چانڊيو.
هيءَ ساڳي سياسي چال هئي جو منگواڻا ويڙهاڪ جنگجو ۽ دولهه دريا خان جا ساٿاري سماٽ راجپوت هئا انهن دولهه دريا خان جي پٽن محمد خان ۽ مٺڻ خان ۽ امير سارنگ خان جي قيادت ۾ ٽلٽيءَ وٽ شاهه بيگ ارغون سان ڪيئي لڙايون ڪيون. ارغون غالب ٿي پيا ۽ ٽلٽيءَ جي منگواڻن تي ظلم جي انتها ڪري ڇڏيائون. سميجا ابڙا توڙي منگواڻا حڪومتي ڏاڍ سبب اهو تر ئي ڇڏي ٽڙي پکڙي ويا. منهنجي ناننگ جا منگواڻا لڏي اچي ميهڙ تعلقي ۾ ويٺا ۽ ڳوٺ منگواڻي ٻڌائون، جنگجو، ويڙهاڪ ۽ ڏاڍا مڙس ته هئا ان ڪري جلد ئي سڄي تر تي تسلط قائم ڪري ويا. ارغونن کين زير ڪرڻ لاءِ جانوري چانڊين کي اتي آباد ڪيو.
مجبورن منهنجي ناني وڏيري مير محمد منگواڻي جا وڏا جدا ڳوٺ لانگهه ٻڌي سانگي جي ڀر ۾ اچي ويٺا ۽ اڄ تائين سندس پويان توڙي اسين سانگي، جانورين کي ڪونه مڃون. جيتوڻيڪ زماني سارو سندن عزت ڪيون، پر هنن جي ڪٽڪي اسان تي اڃا آهي. اسان جو ڳوٺ عمر خان سانگي ميهڙ کان ماڏو ۽ شاهه گودڙئي رستي طرف جهنگ ۾ آهي. ورند واڻئي واري فريد آباد به اسان کان اڃا پرڀرو آهي. راڌڻ اسٽيشن کان نوَ ميل ميهڙ لاري تي اچبو پوءِ بيل گاڏي يا ٽانگي تي چار ميل اولهه ۾ اسان جو ڳوٺڙو ربو واهه جي ڪپ تي آهي، جڏهن سانوڻيءَ ۾ پاڻي ايندو هو ته ماڻهو خوشيءَ وچان دهل وڄائيندا، هنبوڇيون هڻندا پاڻيءَ سان گڏوگڏ هلندا ايندا هئا. پري اولهه ۾ گودڙيئي کان اورتي سپريو بند آهي جو جبل ۽ گاج جي پاڻيءَ کي روڪي ٿو. جي سپريو ڀڳو ته اسان جا گهر گهاٽ ۽ فصل سڀ چٽ ٿي ويندا پوءِ ماڻهو وڃي شهرن ۾ پورهيو ڪن ڇهه آنا ڏهاڙي تي. اسان جو ڳوٺ نقشي ۾ ڪجهه هيئن بيهي ٿو:
اسان جو ڳوٺ، منگواڻي شهر کان ميل کن پري ۽ لانگهه جو ڳوٺ سڏ پنڌ تي آهي. اسڪول منگواڻي ۾ هو ۽ آهي. ان ڪري ڇوڪريون ڪونه پڙهيون باقي ٻه چار ڇوڪرا پنڌ ئي پنڌ اسڪول ويندا هئا. وچ ۾ جهنگ ۽ پوءِ وڏي ڍوري ايندي هئي ۽ پوءِ وڃي منگواڻي جي سڙڪ تي چڙهبو هو. ڪتاب وغيره اصل ڪونه . بس پَٽي ڪافي هئي. اسڪول ۾ ماستر ميٽ مليل پٽيءَ تي انڊا ڀري ڏيندو هو جي گهر ۾ ڪاريءَ مس ۽ ڪلڪ سان ڀري ماستر کي ڏيکاريندا هئاسين. ٻيو هو سريلو ورد ’الف انب، ب بلا، ٻ ٻڪري‘ جو ۽ کوڙا ’ايڪ ڏون ڏون، ٻه ڏون چار‘ وغيره جو. مونکي حيرت آهي ته اهڙي معمولي تعليم سان هيڏا وڏا دماغ، دانشور، اديب، محقق ۽ عالم ڪيئن پيدا ٿيا جو شهرين کي هر ميدان ۾ ماري ويا. سنڌ جا سڀ جو سڀ وڏا ماڻهو ۽ آفيسر گهڻو ڪري هارين نارين ۽ غريبن جو اولاد هئا. مان ڀانيان ٿو ته سندن بنيادي استاد ڳوٺاڻو ماحول ۽ فطرت هئي. اتي ويٺي تعليم ملندي هئي. نانگ، بلا، لٺ، ڌڪو، چور، گهوٻاٽو ، گدڙ جي سچي ۽ ڪوڙي اُوناڙ، مختلف فصل ۽ ٻوٽا، ڳجهارتون، گرو چيلي جون ڳالهيون، عقلي زباني حساب سڀ سوچڻ تي مجبور ڪندا ۽ ذهن کي تيز ڪندا هئا. سوچڻ سمجهڻ ۽ پرجهڻ جي ڳالهه هئي. هاڻي اُٺ ڪتابن جا کڻي ويندڙ ٻارڙا ذهني ٻوجهه کڻي ٿا موٽن، سوچن اصل ڪونه. پڇون ته ٻي رپئين هڪ صوف ته ڏهه صوف ڪيتري ته مُنجهندي جواب ڏيندا ته ’ٽو ٽينس آر ٽوينٽي‘ يعني ’ڏهه ڏون ٿيندو ويهه!‘. ٻهراڙي جو ڇوڪرو چوندو ته ڏهن کي ٻيڻ ڪبو ته ويهن رپين جا ڏهه صوف. ڳوٺاڻا، معصوم ٻارن کي حساب ڏيندا ته هڪ وڻ تي پکي ويٺا آهن ۽ ٻئي وڻ جي پکين کي ٿا چون ته توهان مان هڪ هيڏي اچي ته اسين توهان کان ٻيڻا ٿي وينداسين ته هو ٿا چون ته توهان مان هڪ هيڏي اچي ته هڪ جيترا ٿي پئون. سوچي سوچي، مٿو هڻي نيٺ ڀڃبو. هي ته ٿيو سؤلو، انهيءَ کان ڏکيا حساب ذهني ۽ زباني ملندا هئا. دل ۾ عدد وارڻ ۽ پوءِ جواب صحيح ڏيڻ يا مسافر جو هڪ پٺيان ٻئي پِير تي دعا گهرڻ ته پئسا ٻيڻا ڪري ڏي ته هيترن پئسن جو پَڙ توتي چاڙهيندس ۽ موٽي اچي ڳوٺ پهچي ته پئسا اوتري جا اوترا. ايئن ڄڻ ته آلجبرا به سيکاري ڇڏيندا هئا. رونشو ۽ راند الڳ. مٽي مائٽي ۽ سڱ جا حساب ۽ ڳجهارتون الڳ. وري رات جو ديرن تي ۽ دُن تي يڪتاري ۽ دلي تي راڳ الڳ، گهڻو ڪري لوڙائو ۽ صوفياڻو راڳ. ڪتابن جي ڪِيڙي ٿيڻ بدران مشاهدي ۽ تجربي سان ڪَيڙي ڇڏيندا هئا، ڪجهه ڪلامن جا بند مون کي اڃا ياد آهن، جي مون چئن سالن جي عمر ۾ ٻڌا، مثلاً:
وڄــي ٿـو وحـدت جـو، هـي نـوبـت نـغـارو،
نوبت نغارو، هو نوبت نغارو، ڪلمي جو قرارو.
يا وري بسنت جي موسم ۾ مڱڻهار ايندا هئا ۽ هر در تي اچي ڏونڪو هڻندا هئا. مونکي اڃا به هڪ ڳاڙهي ڏاڙهيءَ ۽ چمڪندڙ اکين وارو مڱڻهار ياد آهي، جنهن سان ٻه ٽي ڄڻا ٻيا دهلاري به ساڻ هوندا هئا ۽ لوڙائو ڳائيندا هئا:
هـي وڃـي حـال چـئـجـو وو وڃــي پـــيــش پــريــن،
سـڻـي هي حال منـهـنـجـو، مـن غــور ڪـرين،
وو آئي مند بسنت جي لنگها لاڳ لهن، هي وڃي حال چئجو.
بس پوءِ ته سڄو ڳوٺ چهڪي پوندو. هڪڙي ته مست موسم بسنت جي ٻيو سرنهن جي پيلن گلن جي ڦلهار، مال چيٽ چري متارو ٿيل، کيرمکڻ جام، هاري ناري واندا. بس هر در تان اَن وٺي، ان سان ٻاچڪا ڀري ويندا هئا. موٽ ۾ سرنهن جا بسنتي گل ڏيندا هئا.
ورند واڻئي جون ڪافيون به عجب هونديون هيون. سليس، ساديون، سچا جذبا ۽ تصوير ڪشائي. ٻڌو هڪ ڪافي جا ٻه ٽي بند:
1. اصل اٻوجهه اياڻي مان،
هئس نينگر ننڍڙي نماڻي مان،
هاڻي سور سهي سياڻي مان.

2. جڏهن عشق لڳو ته اکڙي پٽي،
ڀينر ڀري ته ڏيو مونکي وِهه جي وٽي،
مُٺي ڪوڙي هجي، مر کاري کٽي.

واهه ڙي ورند واڻيا واهه. بس رڙ لڳي پئي هوندي هئي ته ”چوي ورند واڻيو، فريدآباد وارو!“ ثنائي ۽ فنائي جا مولود به مشهور هوندا هئا. شيرل باڊاهي پوءِ، گهڻو پوءِ پيدا ٿيو. سندس ڪافين ۾ سوز ڀرپور هوندو هو ۽ حجر ۽ وڇوڙي جو درد شايد ڪا چوٽ لڳل هئس.آهي ئي چوٽ لڳڻ جي ڳالهه! بس پوءِ ته ماڻهو سونَ مان پارس ٿيو پوي، يا لوهه مان پيش سون جهڙو ملائم.
ها! سو پاڻي وهي اچڻ جي ڳالهه پي ڪيم ته ماڻهو خوشيون ڪندا، هنبوڇيون هڻندا پاڻيءَ سان گڏوگڏ هلندا ايندا هئا. اسان جي دل به گد گد پئي ٿئي ته پاڻيءَ ۾ ٽَپون پر مائرون سوٽيون کنيون بيٺيون هونديون ته متان پاڻيءَ ۾ لٿا آهيو، نئون پاڻي آهي، نانگ، بلائون ۽ وڇون نڪرندا. سڀاڻي نه ته به پرينهن! بس پوءِ ته الائي ڪيئن ٻيو ڏينهن ٿيندو. پوءِ ته لٽا لاهي ننگا ئي ننگا ڇپڙڪ پاڻي ۾ پيو تڙڳبو، ۽ کيڏبو، ڀلي ٽاڪ منجهند ٿي وڃي. ڪا مڇي لڳندي ته رڙ نڪري وي�