علي خان ابڙو

�دي. گوج ته ٿئي ئي نانگ جهڙي.
اسان جي ڳوٺ ۾ سڀ هڪ ابي جو اولاد آهن. ڪنهن ڌارئين کي ويهڻ ڪونه ڏنائون. متان ڌارين جي اچ وڃ ۽ کشٽ ٿئي. ويڙها، سو هوندا هئا پر سڀ مائٽ، نياڻيون سياڻيون بنا پردي، گهٽين ۽ گهرن ۾ پيون هلنديون هيون. نڪا جهل نه پل، پوءِ به مجال آ جو ڪو به اڻوڻندڙ واقعو ٿئي. ننڍا ٻار ۽ جوان ڇوڪريون گڏ ئي گڏ اکٻوٽ، ليٽ ڪبوتر ۽ ٻيون الائي ڪهڙيون ڪهڙيون رانديون ڪندا هئا. مان ڏهن ٻارهن سالن جو هئس ۽ منهنجي پڦاٽ مرادان چوڏهن سالن جي. معصوميت سان راند ئي راند ۾ سٽ ڏئي سندس رئو لاهي وٺي ڀڳس. ڪاوڙ ۾ ڳاڙهي ٿي وڃي امان کي دانهن ڏنائين. امان مونکي سڏي اهڙا ته دڙڪا ڏنا جو سمجهه ئي نه اچيم ته ٿيو ڇا؟ نيٺ ڪڇيس ته مون ڪيو ڇا آهي؟ انهيءَ تي پاڻ ٻيڻا دڙڪا مليم. ڀلو ٿئي پڦيءَ جو جنهن مار کان بچايم چي معصوم ويچاري کي خبر ئي ڪانهي تون پئي وهلور وڃين. پوءِ امان به کلي ويٺي پر فهمائش ڪيائين ته خبردار جي وري ڪا اهڙي حرڪت ڪئي اٿئي ته هڏ گڏ ڀڃي ڇڏينديسانءِ! مان ٽپا ڏيندو تاڙيون وڄائيندو ٻاهر نڪري ويس. البت سوچ ۾ پئجي ويس ته آخر ٿيو ڇا؟ کيچلو ۽ حرڪتي هوندو هئس. ٻالڪپڻو آهي ئي اهڙو.
پڦڙ خير محمد جي گهر ۾ گهاٽي ٻير هوندي هئي. ان جون لامون مٿي سان پيون لڳنديون هيو. ڇا ڪندو هئس جو راند ۾ محو ڇوڪرين جون چوٽيون ٻير جي لام سان ٻڌي ڇڏيندو هئس پوءِ ته جيڪا ڊڪي سان ڦهه هيٺ. ڪنڊا الڳ. کل جا ڪُوڪرا، پر دانهن ڪانه ٿي. کل ڀوڳ ٿيو، وري راند شروع. صفا ننڍڙي عمر ۾ چون ٿا ڏاڍو انگلي، کيٽي باز ۽ ضدي هوندو هئس. امان بار لاهڻ لاءِ ولي محمد جي گهرواريءَ دريا خاتون حوالي ڪري ڇڏيو. ان کي ’امان دڙيا خاتون‘ چوندو هوس. سندس ڌيءُ زينب سڄو ڏينهن کنيون پئي گهمائيندي هئم. ننڍڙو ٻار ڪنهن کي نه وڻندو. سندن موت تائين هو منهنجي لاءِ ’امان دريا خاتون‘ ۽ ادي زينب رهيا. سياري جي سخت وڍيندڙ سردي ۾ کيٽو ڪندو هئس ته امان دريا خاتون ڏي هلو. پوءِ امان ويچاري ويل ۾. پئي سڀني کي منٿون ڪندي ته هنکي کڻي ڏئي اچو ولي محمد جي گهر. آڌي رات سيءُ ۾ ڪير نڪري پر مان به نه مڙندو هئس. جيسين ضد پورو نه ٿئي. ضدي اڄ تائين آهيان جو اصولن تي ۽ ضمير تي سودو نه ڪيو اٿم. ڀل ڪيترو به نقصان ٿئي.
امان ٿي ڳالهه ڪري ته اڌ رات جو پاڻي گهريم. چيم اهو خراب آهي، ٻيو! امان جي شامت آئي جو اهو پاڻي کڻي هاريائين. پوءِ منهنجي رڙ مٿان رڙ ته هاريل پاڻي ميڙي ڏيو. ڀاتي اچي ڪٺا ٿيا، سوَ جتن ڪيائون پر منهنجي ضد آڏو ڪنهن جي نه هلي. نيٺ امان ويچاري پٽ تي ويهي پاڻي ميڙڻ جي بهاني ٻڪ ڀريندي آلي ڌرتي کي مٽي سان لٽيندي وئي ۽ ڏِک اها ڏنائين ته اهو هاريل پاڻي وٽي ۾ پئي وجهي. نيٺ مونکي هاريل پاڻي مليو ۽ مان فتحمند ٿي سمهي پيس. اهو منهنجو ضد ۽ سوديبازيءَ کان انڪار ڪيئي دفعا منهنجي آڏو آيو پر مان هر آزمائش ۾ ڪامياب ٿيندو آيس. اسپيڪر عبدالله حسين هارون، جنهن جي ذهني سطح ميونسپالٽيءَ جي ميمبر جي به مس هئي، سو جو اسپيڪر ٿيو ته پاڻ کي چيف منسٽر کان به مٿي پيو ڀانئي. خير اهو ذڪر پوءِ ايندو پر چوي ته مون کي سڀ پاور يا اختيار آهن. کيس گهڻو ئي سمجهايم ته اختيار قاعدن قانونن کي هوندا آهن، توکي رڳو اهو اختيار آهي ته ان محدود دائري ۾ انهن کي استعمال ڪرين. نيٺ هڪ ڏينهن سندس چئمبر ۾ وڃي کيس چيم ته سڀاڻي کان مان پنهنجي ڪرسيءَ تي ڪونه هوندس. ڪيم به ائين ٽپڙ کڻي ويهين گريڊ جي نوڪري ڇڏي گهر اچي اعلان ڪيم ته مون نوڪري ڇڏي ڏني. منهنجي مرحوم گهر واري ويچاري، هڪ اکر نه ڪڇي. بس مونکي چتائي ڏٺائين ۽ چپ ٿي وئي. کيس منهنجي طبيعت جي سٺي ڄاڻ هئي.
ڳالهه شروع ڪئي هئم بابي سائينءَ جي. منهنجو ڏاڏو عمر خان ڏاڍو تيز فهم، جهانديده ۽ محنتي ماڻهو هو جنهن جي مستقبل تي نظر هئي. ٺوڙهي بادشاهه جو زمانو (ايڊورڊ ستون) يعني 1911-1899ع ۾ پنج ئي پٽ پڙهائڻ خاطر ڪراچي موڪليائين.نئين نئين ريل نڪتي هئي ۽ ماڻهن کي اعتبار ئي نه اچي ته ڪل واري گاڏي ٽي چار سئو ميل طئي ڪري ڪراچيءَ پهچائي ٿي. منهنجي ٻالڪپڻي يعني 1930ع تائين ڪيترن ماڻهن ريل گاڏي ڏٺي ئي ڪانه هئي. بابا سنهڙو سيپڪڙو ۽ قد جو ننڍو هو. بابو ٿو ڳالهه ڪري ته عيد ڏينهن ڏاڏو کيس وڏيري محمد صادق جانوري جي اوطاق تي وٺي ويو ته وڏيري طنز ڪري چيس ته ”عمر فقير! هيءُ ڪيئن هر ڪاهيندو؟“ ڏاڏي اعتماد سان جواب ڏنس ته ”توهين سڀ هن جا ڳيجهو ٿيندؤ.“ ٿيو به ائين.
ڏاڏو عمر خان فقيراڻي خيالن جو ماڻهو هو. ان ڪري عمر فقير سڏيندا هئس. چوندو هو ته ”بهشت دلاسو، دوزخ دڙڪو، ڪوڙيءَ دنيا جو ڪوڙو کڙڪو!“ بس رڳو خير خواهه ٿيو ۽ ٻين جي سار سنڀال لهو. دعا گهرندو هو ته ”رب منهنجا خير، هندو مسلمان ڏي خير، اوڙي پاڙي ڏي خير، جڳ جهان ڏي خير!“ پنج پٽ ڄاوس ته سڀني جا نالا عليءَ سان منسوب ڪيائين. وڏو علي نواز پوءِ علي خان، غلام علي، شير علي ۽ علي محمد. ڇوڪرا سنڌ مدرسي ڪراچي موڪلي پوءِ ڪڏهن ڪڏهن ساڻن ملڻ به ويندو هو. سياڻو ماڻهو هو. ڳوٺ مان ڪڪڙ کڻي ويندو هو جي ڪراچي ۾ وڪڻي ڀاڙي ڀتي جو پورائو ڪندو هو. مڙس مٿير هو. ڳالهه هُلي ته حاجي رحمت الله جي قبرستان ۾ جنات آهي. ڪو هجي جو آڌي رات جو اتي ڪِلو کوڙي اچي. ٻن چئن جوانن ڪوشش ڪئي پر دهشت جهلي نه سگهيا. ڏاڏو ويو سو ڪِلو پئي ٺوڪيائين ته الائي ڪٿان گهٽو (رڍ جو ٻچو) رنڀندو ڏانهس اچڻ لڳو. هي به ان کي ڀاڪر ۾ کڻي ٻه ڪوهه پنڌ ڪري ڳوٺ موٽي آيو ۽ اعلان ڪيائين ته ڪِلو ته ٺوڪي آيو آهيان، پر هڪ جنڙو به پڪڙي آيو آهيان. انکي ٻڌي ڇڏيائين. ٻئي ڏينهن مالڪ پيرو کڻي اچي نڪتا ۽ گهيٽو انهن کي موٽائي ڏنائين.
بابو ٿو ڳالهه ڪري ته تن ڏينهن ۾ ڪراچي هيءَ ڪراچي نه هئي. ٽرام گهوڙا ڇڪيندا هئا. ويرَ چڙهندي هئي ته سمونڊ جو پاڻي سنڌ مدرسي ۾ اندر ڪاهي ايندو هو. اهو ته 1943ع ۾ مون به ڏٺو. نيو چالي کان صدر تائين جهنگ هوندو هو ۽ ڪا بلڊنگ ڪانه هئي. باٿ آئلينڊ واقعي هڪ ٻيٽ هو جنهن جي چوڌاري پاڻي هو. ڪلفٽن روڊ تي ڪجهه به نه هيو. رستي جي ٻنهي پاسي بئنچون پيون هونديون هيون ته ماڻهو ويهي ٿڪ پٽين ۽ هوا خوري ڪن. ڪلفٽن کي ’هوا بندر‘ چئبو هو ۽ سمونڊ جو پاڻي ڪوٺاري پارڪ جي پهاڙي تائين ايندو هو. عبدالله شاهه غازي جو مقبرو ئي ڪونه هو. بس پهاڙي جي چوٽي تي هڪ قبر هوندي هئي جاڏي ڪوئي مشڪل سان لڙندو هو. لياري نديءَ جي پرينءَ ڀر قبرستان کان سواءِ ڪجهه به نه هوندو هو. صدر ۾ گورا قبرستان کان پوءِ جهنگ ۽ ويراني هوندي هئي. اهو سڀ ڪجهه ته مون پاڻ 1945ع کان اڳ ڏٺو. گِذري به بندر هو ۽ سواءِ ڪجهه بلوچن ۽ مڇيرن جي ٻيو ڪو گهر ڪونه هو. ڊرگ روڊ ۽ ملير شهر کان گهڻو پري جدا ڳوٺ هوندا هئا. بابا جي وقت ۾ ته ايلفي به اڃا پوري ڪانه اڏي هئي. بس بندر روڊ، کارادر، مٺو در، کڏو، ڀيم پوره رام سوامي ۽ ماڙي پور هئا. گانڌي گارڊن کي ’راڻي باغ‘ چوندا هئا. گهڻو ڪري ٽرام تي سفر ڪبو هو. پئسي وارا ماڻهو ٻِگهوڙي بگيءَ تي چڙهندا