علي خان ابڙو

ي بابا کي رکيو ويو هو. تڏهن به ڪا پرواهه ڪانه هئس. نه ڊپ ته رستي تي سيرڪندي ڪليڪٽر جي بنگلي آڏو ڪو مٿس حملو ڪندو يا بي عزتي ڪندو. اخلاقي جرئت جو به پنهنجو هڪ ڏهڪاءُ آهي. نيٺ انهيءَ معاملي جي نبيري لاءِ سندس بالا آفيسر خانبهادر غلام علي نانا جو سنڌ جي تعليم کاتي جو سربراهه هو سو ڪراچي کان ڪهي وٽس هلي آيو، پر ان کي به انڪار ڪيائين. چيائينس ته ”تون پاڻ تعليمي ماهر آهين ۽ بالا آفيسر به، ان ڪري تنهنجي عزت ڪارڻ رسٽيڪيشن جو آرڊر واپس وٺي، اسڪول ڇڏڻ جو سرٽيفڪيٽ ٿو ڏيانس ته جيئن ڇوڪرو ٻئي ڪنهن هنڌ وڃي تعليم حاصل ڪري!“ ائين اصول تي سوديبازي ڪرڻ کان سواءِ معاملو سلجهائي خانبهادر نانا جي به عزت رکي، جنهن پاڻ به ڪليڪٽر کي سمجهايو ۽ پنهنجي نموني ڇينڀ به ڪڍي. ائين سندس عزت ۽ وقار ۾ اڃا به اضافو آيو ۽ نٺر داداگير شاگرد به سندس عزت ڪرڻ لڳا. اخلاقي جرئت کي به پنهنجي هڪ عجيب هشمت ۽ رعب آهي جنهنجو ڪو به مقابلو نٿو ڪري سگهي.
مون کيس گهڻو تڻو لکندي يا پڙهندي ڏٺو. سندس هر ڪم وقت تي ٿيندو هو. وقت تي اٿڻ، وقت تي سمهڻ. وقت تي ورزش ڪرڻ، گهمڻ وڃڻ، وقت تي کائڻ ۽ وقت تي ملڻ، لکڻ ۽ پڙهڻ. سندس پسنديده ليکڪ هئا، شيڪسپيئر ۽ پوپ، شيڪسپئر جو ته مڪمل ڪتاب رنگين تصويرن سان وٽس سفر ۾، آفيس ۾ گهر ۾ ساڻ هوندو هو. تصويرن جي ڪري مان به ٻالجتيءَ ۾ شيڪسپيئر کي اٿلائيندو پٿلائيندو هئس ۽ سندس سڀني ڪردارن جا نالا ياد ٿي ويم. پوءِ انهن ڪردارن جي سموري ڪهاڻي بابا کان سنڌيءَ ۾ ٻڌندو هئس. پوپ البت مون لاءِ ڏکيو هو ۽ مون ان ۾ دلچسپي ڪانه ورتي. ڇهين درجي انگريزي (اڄ جو نائون ڪلاس) ۾ آيس ته گولڊ اسمٿ جو ڪتاب ’وڪر آف ويڪفيلڊ‘ ڏنائين ته هي پڙهه! مونکان ڏکيو هو پر چيائين ته ”پڙهي وڃ! جيڪي انگريزي لفظ سمجهه ۾ نه اچنئي سي ڇڏيندو وڃ!“ ائين پڙهي ويس ته ڪجهه تت ذهن ۾ رهجي ويو. اڃا اهو پڙهي جند ڇڏايم ته جين آسٽن جو ’پرائيڊ ۽ پريجڊس‘ ڏنائين سو به ڳيتون ڏئي پڙهي ويس. مئٽرڪ ۾ وري ڊڪنس جو ’اي ٽيل آف ٽو سٽيز‘ ڏنائين. ڊڪنس ڏاڍي پٽاڙ ٿو ڪري، سو وِرچائي ڇڏائين. پڙهيم ته سهي پر پڙهيو نه پڙهڻ جهڙو ، موٽائي ڏنومانس. پاڻ انهن ڏينهن ۾ ’گان وٿ دَ وِنڊ‘ پڙهندو هو. اٺ جهڙو بلڪه هاٿيءَ جهڙو ٿلهو ڪتاب هو. مونکي پڪ ته ڪونه پڙهندو اڌ ۾ ڇڏي ڏيندو، پر پڙهي پورو ڪيائين. مونکي وري ٿامس هارڊي جا ناول ڏنائين جن ڏاڍو مزو ڏنو ۽ پڙهڻ جي لذت اچي وئي. هونئن به سنڌي ۾ جيڪو به ڪتاب ڇپيو هو سو وٽس ايندو هو ۽ مان اهو کانئس اڳ ئي پڙهي وٺندو هوس. خاص ڪري ڪهاڻيون ۽ ناول، ٽئگور، ٽالسٽاءِ ۽ منشي پريمچند جا.
پاڻ روزانو قرآن شريف جو مطالعو تفسير سان ڪندو هو. پنج وقتو پڪو نمازي هو.حيرت جهڙي ڳالهه ته مونکي ڪڏهن زور نه ڀريائين ته نماز پڙهه يا قرآن پڙهه. البت جمعي نماز ۽ سومهڻيءَ جي نماز تي ساڻس گڏ وڃبو هو. قرآن شريف پڙهڻ سيکاريائين ۽ نماز به، شايد نفسيات جو ماهر هو سو ڪا به ڳالهه زوريءَ ڪاڪڙي ۾ ڪونه اوتيندو هو. ڳالهين ٻولهين ۾ قرآن الحڪيم جو فلسفو ۽ نماز جا فائدا ٻڌائي ويندو هو. اسلام تي، رسول ڪريم ﷺ تي ۽ سماج جي اوڻاين تي ڪيئي ڪتاب لکيائين. خاص ڪري درسي ڪتابن کي اوليت ڏنائين جيئن شاگرد توڙي ماستر صاحب لاڀ پرائين. انگي حساب، سائنس، تاريخ، جاگرافي، گرامر، ڪو به موضوع ڪونه ڇڏيائين. وڏي ڳالهه ته ان لاءِ ڪو معاوضو ڪونه وٺندو هئو. پوڪرداس اينڊ سنز شڪارپور وارا ۽ جهمٽ مل لاڙڪاڻي وارو بنا اجازت سندس ڪتاب ڇپائي پوءِ اچي کيس ٻڌائيندا هئا. هو هزارين رپيا ڪمائيندا هئا ۽ بابا خوش ته شاگردن ۽ ماسترن صاحبن جو ڀلو پيو ٿئي.
پاڻ ملا ازم ۽ پيرن جي سخت خلاف هو. ان ڪري پڪو ’وهابي‘ سڏبو هو، ڪي عالم سڳورا کانئس اهو پڇندا هئا ته هو سني آهي يا شيعو؟ ته جواب کان نٽائي ويندو هو. اسان گهر وارن کي به سني شيعي جي تفريق جي خبر ڪانه هئي، هڪ لڱا ڪن ملن ضد ڪيو ته هو کين صاف ٻڌائي ته چيائين ته ”صاف ڳالهه ته اها آهي ته مان مسلمان آهيان!“ پر ملان چون ته ’هڪ هڪاڻي ڪري چئي ڏي، رڳو مسلمان چئي جند نه ڇڏاءِ.‘ تڏهن پڇيائين ته ”حضور ﷺ جي وقت ۾ ماڻهو سني هئا يا شيعا؟“ ته پاڻ چيائون ته ”تڏهن ته رڳو مسلمان هئا.“ هڪدم چيائين ته ”مان به اهو ئي آهيان“، ڀٽائي گهوٽ کي به جڏهن اچي مريدن ۽ فقيرن ان مسئلي تي ورايو ته چيائين ته ”ٻنهي جي وچ ۾!“ چيائون ته ”ٻنهي جي وچ تي ته ڪي ڪين آهي!“ تڏهن جواب ڏنائين ته ”آهيان به ڪين!“ سر سيد احمد خان کي به جڏهن وٺ ڪيائون ته چيائين ”بابا اهو ته چوڏهن سئو سال پراڻو اليڪشن جو معاملو آهي!“ وري چيائونس ته ”ڀلا جي تون ان وقت هجين ها ته ووٽ ڪنهن کي ڏين ها؟“ ته چيائين ته ”مان پاڻ خلافت جو اميدوار ٿي بيهان ها!“ فقير عالم ۽ درويش ائين تفرقو گهٽائيندا هئا ۽ الجهڻ کان پاسو ڪندا هئا.
خيرپور جي مير هِزهائينس مير علي نواز خان، کهڙن واري مخدوم صاحب کي گهرائي چيو، ته سڀني ڌرين جي عالم کي ويهاري، هڪ هِڪاڻي ڪري فيصلو ڪرائيندو. مخدوم صاحب انڪار ڪيس. مير صاحب جڏهن ضد ڪيو ته مخدوم صاحب جلال ۾ اچي کيس ڇينڀ ڪڍي ۽ چيو، ”اڙي مير! تون ڪير ٿيندو آهين جو ههڙين جليل القدر هستين جي باري ۾ بحث مباحثا ڪرائين ۽ تيرهن سئو سالن کان پوءِ فيصلا ۽ فتوائون ڏيارين.“ ائين چئي درٻار مان اٿي ويو. ’مِٺي به ماٺ، مُٺي به ماٺ‘، سڀ مومن ڀائر، سڀ ڏي خير! ڀٽائي گهوٽ کان به جڏهن پڇ پڇ لائي ڏنائون ته چيائين ته، ”ٻنهي جي وچ تي آهيان“، چيائونس ته ٻنهي جي وچ تي ته ڪي ڪين آهي! هڪدم جواب ڏنائين ته ”آهيان به ’ڪين!“ جڏهن ’ڪين‘ جي منزل تي پهچبو تڏهن ئي ٻين لاءِ عزت، پيار، محبت ۽ قدر پيدا ٿيندو، ’علم جي ديڳ‘ ٿيڻ کان ’ڪِين جو ڪُنو‘ ڀلو. بابا وٽ ته ڪيترائي عالم سڳورا ۽ ليکڪ ايندا هئا ۽ ڪچهريون ڪري ويندا هئا. محمد اسماعيل عرساڻي، مولانا عبدالحق رباني ۽ خاص ڪري محمد عثمان ڏيپلائي مرحوم وٽس گهڻو ايندو هو ۽ کانئس علمي ۽ مذهبي مسئلا سمجهندو هو. پيري مريدي تي بابا مسلسل ليک لکندو رهيو. ان وقت اها ڪا سولي ڳالهه ڪانه هئي ڇو ته پير اڇي ڪاري جا مالڪ هئا، سڱا بندي ۽ سياست ۾ به سندن وڏو عمل دخل هو. پيرجو حڪم ڪو به ٽاري ڪونه سگهندو هو. پير آڏو ماڻهو ڪِرڙيءَ جيان ڪنبندا هئا. راڻيپور وارو پير صالح شاهه، پير صاحب پاڳارو، جهنڊي وارا پير ۽ هالن جا مخدوم صاحب وڏي شان شوڪت جا مالڪ هئا.
ان وقت هڪ پير صاحب ڏاڍو اثر رسوخ وڌايو. وڏا وڏا ماڻهو، زميندار ۽ عام مخلوق ۾ سندس ڏاڍي مڃوتي هئي. اهو هئو پير آغا حسن جان سرهندي. جراحت ۽ نشتر هڻڻ لاءِ بابا قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ سندس ۽ ٻين پيرن خلاف مدلل مضمون لکيو، جنهن جو عنوان ئي رکيائين ’پِيرن جو گرو گهنٽال‘ جو الوحيد اخبار ۾ ڇپيو. پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو به ڏاڍا ڪاوڙيا، کَڙڪيا ۽ کُڙڪيا، بحث مباحث هليا پر بابا هڪ انچ به نه هٽيو. ڏ