علي خان ابڙو

يپلائي صاحب جو ان وقت نوجوان هو تنهن به ان موضوع تي خوب لکيو ۽ نيٺ وڃي پيرن جو رعب تاب گهٽيو. هي جو گهنڊ گهڙيال کڻي پير صاحبن جا قافلا نڪرندا هئا، ۽ خليفا نعرا هڻندا، پوش پوش ڪندا هلندا هئا ۽ ماڻهن کي گهر ويٺي ڪنبڻي وٺي ويندي هئي ته پيرصاحب يا مرشد سڳورو پيو وڃي. اهو گهٽجي گهٽجي بند ٿي ويو.
سچا عالم ۽ درويش ته ماٺ ڪيون ويٺا هوندا هئا. اهڙن بزرگن فقيرن وٽ بابا پاڻ هلي ويندو هو. مونکي اهڙا رڳو ٻه درويش ياد آهن جو مان اڃا پنجن ڇهن سالن جو مس هئس، هڪ خيرپور ناٿن شاهه ڀرسان ميان محمود لاکير صاحب ٻوڙن وارو. ٻوڙا هڪ ڳوٺ هو. ميان صاحب نهٺو نياز نوڙت وارو سادو، کار جا ڌوتل ڪپڙا، سائي قميص ۽ گوڏ، پٽ تي ويٺو هوندو هو ۽ وڏو موحد هو. ماڻهن کي صاف چوندو هو ته ”بابا اسان ڪجهه ڪونه آهيون، نڪي اسان ڪجهه ڪري سگهون ٿا، سڀ ڪجهه الله جي هٿ ۾ آهي، ان کان گهرو ۽ نيڪ عمل ڪيو!“ بابا ميان صاحب جي ڏاڍي تعريف ڪندو هو ۽ مان به متاثر ٿيو هئس. ٻيو بزرگ هو مخدوم بصرالدين صديقي سيوهڻ وارو. اهو صاحب به واهه جو هو. بابا سيوهڻ ۾ منزل ڪندو هو ته روز شام جو وٽس ويندا هئاسون. بزرگ پٺي اگهاڙو، گوڏ ٻڌيون، تڏي تي اڪيلو ئي اڪيلو ويٺو هوندو هو. ڀرسان ڪيترائي ڪتاب ۽ ڪاري چانهه جي ڪٽلي پئي هوندي هئس. جنهن مان بنا کنڊ ۽ کير جي پيو سُرڪيون ڀريندو هو. پاڻ اعليٰ درجي جو عالم ۽ حڪيم هو. سندس چوڻ هو ته ”اهڙي چانهه گڙدن لاءِ مفيد آهي!“ سٺي عاليشان لائبريري هئس، پوءِ ته ڪتابن تي ۽ مذهب تي علمي بحث هلندو هو ۽ مان ويٺو اوٻاسيون ڏيندو هئس.
ٻيو به هڪ بزرگ هوندو هو جنهن سان بابا جون علمي، ادبي ۽ مذهبي ڪچهريون هلنديون هيون. اهو هو پير عبدالستار جان سرهندي، جو پير آغا حسن جان جو پوٽو هو. مان تنهن وقت جوان هجان. سائين ستار جان نه رڳو عالم پر وڏو ادب جو پارکو هو ۽ باغ و بهار شخصيت جو مالڪ هو. عربي فارسي علوم جو ماهر هو. مزاح جو به حس هئس، مونکي هڪ فارسي شعر ٻڌايائين جنهن جو مطلب هو ته ’تون پنهنجي محبوب جي هڪ ننڍڙي ڪاري تر تي مست آهين، منهنجو محبوب ته ڏس نهن کان چوٽيءَ تائين ڪارو (سانورو) آهي.‘ پير صاحب ايڏو عالم ۽ ماهر هوندو هو جو بابا جيڪو قرآن شريف جو تفسير لکيو تنهنجي تصحيح پير صاحب کان ڪرائيندو هو. ظاهر ٿيو ته بابا پيرن ۽ عالمن جي خلاف ڪونه هو پر پيرن جي هڪ هٽي، لٽ مار ۽ ڏيک ويک جي خلاف هو. مون تي به سائين فاروق جان سرهندي جي خاص مهرباني هئي ۽ قرب ڪري مون وٽ باٿ آئلينڊ، واري فليٽ تي ستر- اسي جي ڏهاڪن ۾ ايندا هئا. مون وٽائن گهڻو ڪجهه پرايو، سائين شاهه آغا سرهندي وٽ ته مان هلي ٽنڊي سائينداد ويس. پاڻ وڏا عالم ۽ درويش هئا. مون وٽن مرزا افضل بيگ ولد مرزا قليچ بيگ کي ويٺل ڏٺو. مرزا صاحب اهل شيعه جو ذاڪر هو جو سندن صحبت ۾ اهل سنت جو ٿي ويو، اهو گهٽ ڪمال نه هئو. الحاج مرزا افضل بيگ، مرحوم مرزا قليچ بيگ جو ڇهون نمبر فرزند هو ۽ وڏو عالم فاضل ۽ خوش لحان ذاڪر هو. حيدرآباد ۾ صدر جي جامع مسجد جنهن جو امام ڪاظم علي شاهه هو، اتي مرزا افضل بيگ جمعي نماز کان پوءِ سڄي جماعت کي درود سلام ڏاڍي پياري ۽ سريلي انداز ۾ پڙهائيندو هو. مرزا صاحب اهڙو ته پڪو سني ٿي ويو جو ٽنڊي ٺوڙهي، مرزائن جي پاڙي ۾، جو اهل شيعه جو ڳڙه هو، اتي اهل سنت وارن لاءِ الڳ مسجد جوڙايائين جا حيدرآباد جي تمام سهڻي مسجد آهي. مرزا صاحب جي وصيت مطابق سندس تدفين به ان ئي مسجد ۾ ٿي. خيرپور ميرس وارو اهل الله بزرگ ميان منظور حسين مدني به شيعو مذهب ڇڏي پڪو سني ٿي ويو. مولوي نور محمد جو جامع عربيه حيدرآباد ۾ سائين علي اڪبر شاهه ميهڙ واري سان گڏ ڪم ڪندو هو سو لاڙڪاڻي اچي مجلسون پڙهائڻ لڳو. مون وٽس وڃي عرض ڪيو ته مولوي صاحب ”مونکي به تلقين ڪيو ته حق جي راهه تي اچان“ ته چيائين، ”ميان جمال الدين مان شيعو ڪونه ٿيو آهيان، پر ڇاڪيان هُتي ته هئي ڪوري بک، ڪو کنگهي به ڪونه پيو، هت ماشا الله عزت آهي، ڀاڙو به ڏين، نذرانو به، موٽر ڪار آڻي در تي بيهارين، سو هاڻي ڪرت سان لڳي ويو آهيان. عزت ۽ شان الڳ. باقي نمازون اهي ئي پنج وقت پڙهان ۽ عقيدا به اهل سنت وارا اٿم!“
ذڪر پي هليو سرهندي پير صاحبن جي علم ۽ اخلاق جو. اهي سڀئي پير صاحب، ڳالهائڻ جا اهڙا مهذب ۽ شائسته جو ڀانءِ ته ويٺو ٻڌجين. دشمن يا مخالف جو ذڪر به ائين ڪندا ڄڻ ڪنهن مهربان ۽ ڪرم فرما جو ذڪر ڪري رهيا آهن. مون سائين فاروق جان کي عرض ڪيو ته ”مونکي ڪا مختصر تلقين ڪيو، جنهن مان لاڀ پرائي سگهجي“، گهڙي سوچي چيائين ”ابڙا صاحب! بس ’پاڪيزگي‘ اختيار ڪر!“ پوءِ پاڻ ئي مشڪي چيائين، ”پاڪيزگي اهو عمل آهي جو زندگي جي هر عمل، هر گهڙي تي محيط آهي. نه رڳو ڪمائي ۽ کاڌو حلال جو هجي پر سوچ به پاڪ هجي. جسم ۽ جان جي پاڪيزگي، گفتار ۽ ڪردار جي پاڪيزگي ويندي پوشاڪ جي پاڪيزگي.، ڪپڙا به پاڻ ڌوئڻا پوندئي ڪهڙي خبر ڌوٻي پاڪ پاڻي سان ڌوئي ٿو يا نه. کاڌو به هٿ جو گهر جو تيار ٿيل کائڻو پوندئي، ڪهڙي خبر بورچي پاڪ آهي يا نه ۽ هوٽل وارا پاڪ شيون استعمال ڪن ٿا يا نه، بازاري پيٺل مصالحا به پاڪ آهن يا نه؟ پاڪيزگي اهڙو گڻ آهي جو اٿڻ ويهڻ، سوچڻ، کائڻ، پيئڻ، گهمڻ سڀ خدا لاءِ وقف ٿيو وڃي“، ڪيڏي نه فصاحت هئي پير صاحب جي هڪ لفظ ۾.
ننڍي هوندي بابا کان پڇيم ته بابا دعا ڪهڙي گهرجي، چيائين ته ”الله سائين نيڪ خيال ڏي، نيڪ ارادا ڏي، نيڪ عمل ڏي!“ ڏسو ’نيڪ خيال‘ بنياد آهن، نيڪ ارادن جو ۽ نيڪ عملن جو. ماڻهو سوچ نيڪ ۽ پاڪ رکي ته پاڻهئي زندگي آرام ۽ سڪون سان گذري ويندي. جيڪو مندو سوچيندو سو مدائيءَ جي ڄار ۾ وڪوڙبو ويندو، جيڪو هر ڪنهن لاءِ چڱائي سوچيندو سو سڀ مرحلا سولائيءَ سان طئي ڪندو ويندو ۽ ڪا به ڏکيائي درپيش نه ايندس. جيڪڏهن ايندس به ته سولائي سان پاڻهي ئي آسان ٿي ويندس.
مون انهيءَ سوچ ذريعي هڪڙو سونهري اصول ڳولي لڌو ته ’ڪو به، ۽ ڪهڙو به مسئلو، کڻي ڪيڏو به مشڪل هجي، پر ان جو حل خود ان مسئلي ۾ موجود آهي‘. مسئلو خود ئي هڪ مڪينزم آهي، پاڻمرادو پاڻ کي حل ڪرڻ جو. رڳو صبر ۽ شڪر اختيار ڪيو ته مسئلو پاڻهي ئي لوڻ پاڻي ٿي ويندو ۽ سندس ڦوڪڻي مان هوا ازخود نڪري ويندي. اهو فلسفو آهي صبر ۽ شڪر جو ۽ عين تفسير ”ان الله مع الصابرين“ جو. اجائي ٿٿان ڦٿان ڪري مسئلي کي مُنجهائي ڳوڙهو نه ڪيو. صبر ۽ شڪر سان چپ ڪري ويٺا الله جي ڪرڻي ڏسو! وٽائنس رڳو ’خير‘ اچي ٿو. پاڻ نه وچڙايو، هٿ ڪڍي بيهي رهو. مون ته انهيءَ اصول جون ڪرامتون ڏنيون آهن. جن به مونکي تڪليف پهچائڻ يا رنجائڻ جي ڪوشش ڪئي، تن جا ترا نڪري ويا ذليل ۽ خوار ٿيا ۽ رنج و الم ۾ گرفتار ٿيا. مثال ڪونه ڏبا.
لاڙڪاڻو گرم خطو آهي، ان ڪري اتي رواج آهي ته �