علي خان ابڙو

�ام جو پاڻيءَ جو ڇڻڪار ڪري آڳر تي يا ٿلهي تي يا ٻاهر رستي تي ڪرسيون وجهرائي ويهبو آهي. پوءِ اتي ميل ملاقات ۽ ڪچهري ٿيندي آهي. بابا وٽ به ائين ٿيندو هو. وٽس پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو، عالم سڳورا، ماستر صاحب، هندو سيٺيون ۽ پاڙي وارا اچي ويهندا هئا. پير الاهي بخش ۽ قاضي فضل الله به وڪالت واري زماني ۾ وٽس ايندا هئا ۽ علمي، سياسي توڙي سماج سڌراڪ ڳالهين تي بحث ڪندا هئا. بابا جي اهڙي عزت ڪندا هئا جو ’خانصاحب! خانصاحب!‘ پئي پوندي هئن. بابا اٿندو هو ته پاڻ به اٿي بيهندا هئا ۽ وري موٽي ايندو هو ته وري به احتراماً اٿي بيهندا هئا. اهو ساڳيو پير الاهي بخش جڏهن تعليم کاتي جو وزير ٿيو ته بابا کي نالي سان سڏ ڪري چوندو هو ”علي خان هي ڪم ته هينئين ڪري ڇڏجان!“ بابا ڪو به جواب ’ها‘ يا ’نه!‘، نه ڏيندو هو صرف مشڪندو هو، هر ڪنهن جو پنهنجو ظرف.
بابا شاگرديءَ واري زماني ۾ سنڌ مدرسي ۾ پڙهندي ڄام مير مقبول خان، سيٺ چاڳلا ۽ سيٺ ڦدو وٽ ايندو ويندو هو. ڄام مير مقبول خان آف لسبيلا ئي کيس قائل ڪيو ته ’سانگي نج ابڙا آهن، تنهن ڪري ابڙو سڏاءِ!‘ ڄام صاحب پاڻ به سمو هئو ۽ وٽس اهڙا شجرا هئا. بابا کي ’ابڙو‘ ان ڪري پسند آيو جو حاضريءَ ۾ توڙي راند ۾ الف بي جي ترتيب سان ’ابڙو‘ اول ٿي آيو. کيس ڪرڪيٽ راند جو شوق هو سو ابڙو سڏائڻ سان وارو اڳ ۾ ٿي مليس. پوءِ ته اسان جي ڳوٺ جو جيڪو سانگي پڙهيو سو ابڙو سڏائڻ لڳو. اها ڳالهه بابا مونکي پاڻ ٻڌائي، جڏهن مون اعتراض ڪيو ته اسين سانگي آهيون ته پوءِ ابڙو ڇو سڏايون. منهنجو ننڍو پٽ ساجد، جو خير سان اسٽنٽ ڪمشنر آهي ان به مون تي ساڳيو اعتراض ڪيو ته مون کيس پراڻن ڪتابن مان شجرا ۽ تاريخ مظهر شاهجهاني ڏيکاري ته مطمئن ٿي ويو ته به پنهنجي اصل ڏي موٽڻ جو کٽڪو مونکي به ۽ کيس به اڃا بيٺو آهي.
بابا جا ڀائر گهڻو ڪونه پڙهيا، پڙهائي اڌ ۾ ڇڏي اچي نوڪرين سان لڳا. وڏو چاچو علي نواز وڃي سنڌي ماستر ٿيو. پوءِ فقيري اختيار ڪيائين. گيڙوءَ رتا ڪپڙا پائيندو هو ۽ لوهو چمٽو کڻندو هو. سچل جو سڄو ڪلام ياد هئس جو سڄي رات وڏي آواز پيو پڙهندو هو. چور ايندا هئا ته موٽي ويندا هئا ته فقير علي نواز اڃا پيو جاڳي. ٻيو نمبر چاچو غلام علي روينيو ۾ ڪلارڪ ٿيو ۽ نيٺ هيڊ منشي (نائب تحصيلدار) ٿيو. وڏي هلندي پڄنديءَ وارو ۽ دٻدٻي وارو آفيسر ٿيو. سندس پٽ به سڀ پڙهيا ۽ وڏن عهدن تي پهتا. چاچو شير علي ڍڪ منشي ۽ پوءِ ماستر ٿيو. وڏو پرهيزگار الله وارو بزرگ هو. ننڍو چاچو علي محمد آبپاشي کاتي ۾ ڪئنال اسسٽنٽ ٿيو. اهو به نيڪ نمازي ۽ بزرگ ماڻهو هو. سندس هڪ پٽ عبدالقادر چيف انجنيئر آهي ۽ ٻيو پٽ آبپاشي کاتي ۾ ايس ڊي او ٿيو. سڀ خوشحال ۽ مانائتا ماڻهو آهن، پر ڳوٺ سڀني ڇڏي ڏنو . اهو وڏو الميو آهي جو نوجوان شهري سهوليتن خاطر ڳوٺ کي خيرآباد چئي ٿا وڃن. ٻيو ته ٺهيو پر جيڪي پٽيوالا ٿيا سي به ڳوٺ ڇڏي ميهڙ ۽ لاڙڪاڻي جا رهواسي ٿي ويا. چي ”ادا گهر پڪو آهي، لائيٽ آهي، ٻار اسڪول ۾ پڙهن پيا.، هاڻ ڪير وڃي ڇنن ۾ ويهي ۽ هر ڪاهي!“ پڪسرو گهر به وڏي ڳالهه آهي، اسان جو هڪ فقير منش مائٽ ٻاجهي ري گناهه پوليس جي ور چڙهي ويو، سو کڻي لاڪ اپ ۾ بند ڪيائونس. ٻن چئن ڏينهن کان پوءِ ڇڏي ڏنائونس. اوطاق ۾ آيو ته سڀني خبرون چارون ورتس ته ٻڌاءِ ته جيل ڪيئن هو؟ چيائين، ”گهر پڪو هو!“
”هائو ٻاجهي؟“ چي، ”هائو، اصل پڪو، جهڙي ڦڙي کان سڪ!“ ”ڀلا ٻيو احوال؟“ چي ”ماني ٽئي وقت پيا ڏين ۽ ٻوڙ به!“ هائو ٻاجهي پوءِ ته مزو ٿيو!“ ”ٻيو نه ته! پر لسيءَ جي ٻاڙائي هئي.“ اهو هو هڪ معصوم ڳوٺاڻي جو ردعمل. ماني ٽئي وقت ملي ۽ گهر به جهڙي ڦڙيءَ کان سڪ هجي ته باقي ٻرو کپي! غريب ماڻهو زندگيءَ سان مهاڏو اٽڪايون بيٺا آهن. هنن ٻارن جي تعليم خاطر ڳوٺ ڇڏي شهرن ۾ مزوري مڙي ڪري پڪن گهرن ۾ رهڻ کي ترجيح ڏني، پر زميندار ڏاڍا دورانديش ۽ سياڻا ماڻهو آهن. هر سهوليت هوندي به ٻار کي مٿاڇرو پڙهائي شهر ڪونه موڪليندا هئا، جو وڃي مٿي تعليم پرائن. چي ”جيڪو شهر ويو سو زمينداري کان ڇٽو!“ اهو ته اکئين ڏٺوسين. جيڪي زميندارن جا پٽ يونيورسٽي ۾ آيا سي شراب، ڪباب، غنڊا گرديءَ ۾ ملوث ٿي ويا، سڄو ڏينهن گاڏين ۾ چڙهي ڇوڪرين پٺيان لوس لوس ڪرڻ ۽ پيڇو ڪرڻ ۾ لڳي ويا، ڪن ته مهاجر يا پنجابي ڇوڪرين سان شاديون به ڪري ڇڏيون. سنڌي ڇوڪري ڪا مهاجر يا پنجابي مڙس سان شادي ڪري ته اهڙي وڏي ڳالهه نه آهي. پر ڇوڪرو ويو ته خاندان ويو.
ڀرڳڙي ڪيڏو وڏو سياسي خاندان هو، هزارين ايڪڙ زمين جيمس آباد ۽ ڊگهڙي ۾ هئن. مان اسيمبليءَ ۾ سيڪريٽري هجان ته هڪ نوجوان آيو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايائين ته ”مان ڀَرگهڙي آهيان، جيمس آباد جا زميندار آهيون!“ مون قلم کڻي رکيو ۽ چتائي ڏسي چيم ته ”توهان جو مطلب آهي ته توهان ڀُرڳڙي آهيو!“ ذرو به ڦڪونه ٿيو، چيائين ”ها اهو ئي جيڪو توهان چيو، منهنجي ماءُ پنجاب جي آهي، تنهنڪري منهنجو تلفظ صحيح ناهي!“ مون وري به سوال ڪيو ته ”توهان به شادي پنجاب مان ڪئي هوندي؟“ چيائين ”هائو والده جي مائٽن سان!“ ائين هڪ نج قومپرست سنڌي خاندان لکن جو مالڪ، نج پنجابي ٿي ويو، ۽ هاري ناري به پنجاب مان اچي ويا. اڄ ڊگهڙي، جيمس آباد، سامارو، گولاڙچي پنجابين سان ڀريا پيا آهن، پر جس هجين جو ڳالهائن سنڌي، ٻارن کي پڙهائين سنڌي اسڪولن ۾.
ائين ديهاتي مهاجر به اسان جهڙي صاف سنڌي ڳالهائن، فرق رڳو نفرتن ۽ تعصب هٽائڻ جو آهي، شڪارپور ۾ 1956ع ۾ مان جج هئس ته هاءِ اسڪول الائي ڪاليج ۾ سنڌي تقريري مقابلي ۾ مون کي جج مقرر ڪيائيون، جنهن سنڌي تقرير ۾ پهريون نمبر انعام کٽيو سو هڪ مهاجر ڇوڪرو هو. سنڌي ٻولي کي نقصان اسان سنڌين ئي پهچايو جو اڙدو ڳالهائڻ شروع ڪيوسين. هڪ ڪراچيءَ جي مهاجر دوست مونکي چيو ته ”ڀائي مان 1949ع ۾ سنڌ آيس ۽ وڏي شوق سان سنڌي سکيس جو اها سنسڪرت ۽ برج ڀاشا کي بنسبت اڙدوءَ جي وڌيڪ ويجهي آهي، پر ٿيو ڇا جو جنهن سنڌي ماڻهوءَ سان سنڌي ۾ ڳالهائيان سو جواب ڏيم اڙدوءَ ۾!“ چيم ته، ”مان ٿيس ڪفر ۾ داخل ته ڪافر مسلمان ٿي ويو!“ ائين سنڌيءَ کي اسان پاڻ ختم ڪيو ۽ ڏوهه ڏيون پيا مهاجرن کي. مارڪ ٽيليءَ به چيو ته ”هندستان ۾ جنهن سان به هنديءَ ۾ ڳالهايان ٿو ته هو انگريزيءَ ۾ شروع ٿي ٿو وڃي، پوءِ منهنجو ڪهڙو ڏوهه!“ اها سن 1975ع جي ڳالهه آهي.
تعصب ۽ نفرتون پوءِ وڌايون ويون خاص ڪري تڏهن جڏهن سنڌوديش جو نعرو هنيو ويو ۽ پوءِ سنڌي مهاجر غنڊا پيدا ٿيا ۽ نيٺ معاملو چوٽ چڙهي ويو. ان ۾ مهاجر توڙي سنڌي سياستدان ۽ ڪاموري جو وڏو ڪڌو ڪرتوت هئو. نه ته ڪلچر ۽ ٻولي ويجها ايندا ۽ هڪ ٿيندا ٿي ويا. ٿوري وقت ۾ ازخود سڀ سنڌي ٿي وڃون ٿا. هي ته ٿيا مسلمان، پر هندو ۽ اسان به ڪلچر جي لحاظ کان هڪ ٿيندا ٿي وياسون. وڏو گوشت مسلمان به ڪونه کائيندا هئا. عيب سمجهبو هو. هندو عورتون، خاص ڪري واڻياڻ