علي خان ابڙو

ين، پڙو ڇڏي پاجامو پاتو، جو سلوار جي ٻي صورت هو. مٿي تي رئو پائينديون ۽ پڙدي خاطر گهونگهٽ ڪڍنديون هيون. اسين مسلمانن جا ٻار هولي، دسهڙو ۽ ڏياري ملهائيندا هئاسون ۽ ڏياريءَ جا ڏيئا ٻاريندا هئاسون. هندو عيد برات تي اچي مبارڪ ڏيندا هئا. ڏياريءَ جي مٺائي ۽ ٿڌڙيءَ جا لولا موڪليندا هئا. مسلمان، پڙهيل ڳڙهيل طبقو، عام طرح سلوار ڇڏي پاجامو پائيندا هئا. ڪي ته کاڌيءَ جي گانڌي ٽوپي به پائيندا هئا ۽ پتوئي نه پوندو هو ته هندو آهي ڪي مسلمان. سنڌي هندو گوشت عام جام واپرائيندا هئا، ان کي تيوڻ چوندا هئا. دال ۽ پاپڙ مسلمان گهرن ۾ به عام ٿي ويو.
ڀلو ٿئي مها سڀائي ۽ جَن سنگهه وارن جو، جو ويڇا وڌائي، ويڙهائي نفرتون پيدا ڪري ڇڏيائون. منهنجو وڏو ڀاءُ شمس الدين جو هميشھ کاڌيءَ جا ڪپڙا پائيندو هو، سو کاڌي پائڻ ڇڏي ڏنائين ۽ ڪانگريسيءَ مان مسلم ليگي ٿي ويو، چي ”ڪانگريس ۽ مهاسڀا ۾ ڪو فرق ئي نه رهيو آهي.“ ڪو به ڪانگريسي وير ساورڪر جي مخالفت يا مندائي ڪرڻ وارو ڪونه هو. مون ته هڪ هنڌو دوست سيتل کي، جو پڪو ڪانگريسي ۽ اَهنسائي هو، صاف چيو ته ”ڀلا چئه ته وير ساورڪر وڏو حرامي آهي!“ ته صاف جواب ڏنائين ته ”هو به وڏو نيتا (ليڊر) آهي.“ ائين مسلمان ۽ هندن ۾ ويڇا وڌندا ويا ۽ ڳالهه وڃي گارگند ۽ جهيڙي تي پئي. جَن سنگهي جدا اَکاڙا ٺاهي ورزشون ۽ ڪسرتون ڪندا رهيا ۽ مسلمانن تي حملا ڪندا رهيا. حيدرآباد ۾ سري گهاٽ ۽ مُکي گهٽيءَ ۾ ته ڪو مسلمان وڃي نه سگهندو هو. هيرآباد ۾ ڪنهن به مسلمان کي جاءِ مسواڙ تي به ڪانه ملندي هئي. رڳو بابا کي هڪ مسلمان محمد صالح ٻچڙو پنهنجي جاءِ مسواڙ تي ڏني ته هائي دوس مچي ويو. اسان سان نوجوان طبقي جي کنئوس به هلي آئي، پر اسان جو فقيراڻو اخلاص ۽ ڪردار ڏسي چپ ٿي ويا. نيٺ اسان به جاءِ ڇڏي الهندي ڪچي ۾ کوکر پاڙي ۾ جاءِ ورتي، جتي سڀ مسلمان هئا.
هندن جو ايڏو من وڌي ويو جو ٽنڊي ولي محمد ۾، جو هيرآباد سان لڳ آهي، سلاوٽ پاڙي ۾ سلاوٽن تي حملو ڪري ڏنائون. سلاوٽ به گهٽ ڪونه هئا، انهيءَ رات ئي هيرآباد ۾ ڪن هندو نوجوانن کي جهلي چڱي ڦيهه ڪڍيائون ۽ ائين معاملو ويو وڌندو، پڪي قلعي ۾ هندو جوان سنگهٽن ڪندا هئا ۽ لٺيون ڀالا کڻي ورزشون ڪندا هئا. کوکر محلي جو سرائي اميد علي جو پڪي عمر جو هو، پنجيتاليهه -پنجاهه سالن جو، سو چار پنج مسلمان جوان وٺي بنا هٿيار، سندن ڳڙهه تي ڪاهي ويو ته هندو سنگهي جوان حشمت جهلي نه سگهيا ۽ وٺي ڀڳا. سرائي وارا کلندا موٽي آيا، پر انهيءَ واقعي کي هندن اڇاليو ته هندن تي مسلمانن حملو ڪري ڏنو آهي ۽ ڪيس به داخل ڪيائون. اهو ڪيس سالن جا سال هليو ۽ نيٺ سرائي اميد علي وارا بي ڏوهي ثابت ٿي ڇٽي ويا. مان تن ڏينهن ۾ ڪاليج ۾ پهرئين سال ۾، ڊي جي نيشنل ڪاليج ۾ پڙهندو هئس.
ڪاليج ۾ به منافقي ۽ ڪدورت ايڏي هئي جو مسلمان ڇوڪرا، جي اٽي ۾ لوڻ برابر هئا، هندن جهڙي ڊريس ۽ گانڌي ٽوپي پائيندا هئا. هڪ مسلمان ڇوڪري کي مون السلام عليڪم چيو ته ڇرڪي هيڏي هوڏي نهاريائين ته ڪنهن ٻڌي ته ڪونه ورتو. پرنسپال پروفيسر ڀارواڻي هڪ صوفي منش، قابل، دلير، عالم، دانشور ۽ عجيب شخصيت جو مالڪ هو. مانجهند جي سيٺين مان وڏو شاهوڪار ماڻهو هو. هر سال ويڪيشن ۾ لنڊن ويندو هو ۽ عاليشان انگريزي سوٽ پائيندو هو، پر شام جو گيڙو ڪپڙا پائي، يڪتارو کڻي، ڦليليءَ جي ڪناري تي سير ڪندو هو. ڪٿي آهن اڄڪلهه اهڙا ماڻهو. هڪ دفعي تاريخ تي ليڪچر ڏيندي لفظ ’ڪلچر‘ استعمال ڪيائين. هڪ ڇوڪر اٿي بيٺو ۽ سوال ڪيائين ته ”سائين ڪلچر ڇاهي؟“ هڪ گهڙي جي ماٺ کان پوءِ چيائين:
“When you have learnt all and forgotten all, the residue that remains is culture!”
هڪ جملي ۾ اهڙي مڪمل ڊيفينيشن سندس پنهنجي ذهن جي ئي پيداوار هئي. ڏسو ڇا ته چئي ويو، ”جڏهن توهان سڀ علم حاصل ڪري وٺو ۽ بعد ۾ سڀ ڪجهه وساري ڇڏيو ته به جو ڪجهه توهان جي سرشت ۾ يا طبيعت ۾ يا جبلت ۾ باقي ڪجهه پاڇي رهجي وڃي، سو آهي ڪلچر!“ تازو سائين حسين شاهه راشديءَ جي دعوت ۾ ڊاڪٽر جميل جالبيءَ سان ملاقات ٿي. کيس چيم ته، ”ڊاڪٽر صاحب! توهان ڪلچر تي هيڏو سارو ڪتاب لکيو آهي ۽ آخر ۾ انهيءَ نتيجي تي پهتا آهيو ته ڪلچر کي ڊفائين نٿو ڪري سگهجي“ جواب ۾ چيائين ته ”بلڪل ائين آهي“ مون کيس چيو ته منهنجي پروفيسر ڀارواڻيءَ هيئن چيو هو. ايڏو سارو متاثر ٿيو، جو مونکي چيائين ته لکي ڏي! مون چيو ”هڪ جملو آهي ياد ڪري ڇڏ، مون ته چاليهن سالن ۾ ڪونه وساريو آهي!“ نيٺ مونکي راشدي صاحب جي لکپڙهه واري ڪمري ۾ وٺي آيو ۽ اتي لکائي ورتائين. اهي آهن اڄڪلهه جي دانشورن جا حال جي ’تمغه امتياز‘ وٺيون ويٺا آهن.
ڳالهه ٿي ڪيم هندو شاگردن جي ڪدورت ۽ منافقيءَ جي. ڪاليج ڏي بس ويندي هئي، رش ٿيندي هئي. مسلمان ڇوڪرن کي چڙهڻ ڪونه ڏيندا هئا. ڇڙٻ ڏئي ڌڪو ڏئي چوندا هئا. ”هل ڙي ڄٽ! جاءِ ڪانهي!“ مان ته اڳ ۾ ئي چڙهيو ويٺو هوس. شڪل مان ڪير ٿو ڪنهن کي سڃاڻي ته هي مسلمان آهي، مڄاڻ پروفيسر جيٺمل پرسرام به انهيءَ بس ۾ ويٺو هو، جڏهن بس هلي ته هندو ڇوڪرن کي هشي ڏنائين ته ڀلي ائين ڪيو پر ظاهر نه ڪيو يعني اظهار نه ڪيو. مونکي ته ڄيٺمل پرسرام جي ڳالهه تي حيرت وٺي وئي ته مار هت ته کوڙي کي گهمرو آهي. هوڏانهن ڄيٺمل پرسرام تقريرن ۾ صوفي سڏائيندو هو ۽ دعويٰ ڪندو هو ته ماڻهو مونکي اڌ مسلمان ٿا چون پر ڀائي مان ٿو چوان ته مونکي سڄو مسلمان چئو. اهڙين منافقين هڻي وڃي هنڌ ڪيو ۽ هندستان ٽٽو،
هاڻ ڳالهه هلي آهي ته هندو ڀائرن جا افعال ٻڌندا هلو. ڪو مسلمان بازار ۾ دڪان ڪونه کولي سگهندو هو. جي کوليائين ته ٻڌي ڪري اگهه ڪيرائي کيس نقصان ۾ وجهي ڀڄائي ڪڍندا هئا ڪنهن مسلمان کي بي.اي، ايم. اي ڪرڻ کان پوءِ به ڪلارڪي ڪونه ملندي هئي. اهڙا چالاڪ هئا جو ڪا ڪلارڪيءَ جي جاءِ خالي ٿيڻي هوندي ته اڳواٽ ئي ڪو مئٽرڪ وارو ئي هندو ڇوڪرو گهرائي ڇهه اٺ مهينا اڳ ۾ ئي ان ٽيبل تي ويهاري ڇڏيندا هئا. پوءِ جڏهن جاءِ خالي ٿيندي هئي ته صاحب کي ان ڇوڪري جي سفارش ڪري آرڊر وٺي ڏيندا هئا. پوءِ دليون جلنديون ڪِ نه؟ مون ڪو به هندو تعصب کان خالي نه ڏٺو سواءِ سوڀي گيانچنداڻيءَ جي! ٻيو مون عجب ماڻهو ڏٺو حيدرآباد ۾، اهو هو ساڌو واسواڻي بس هيرو هو. لاڙڪاڻي ۾ به ٻه ڊاڪٽر هئا: پوهو مل ۽ عالمچند جهڙا فرشتا! ڪو ڀيد ڀاو ڪونه، هر ڪنهن جا هڏ ڏوکي عالمچند ته رڳو پيو کلندو هو. اڇوتن وٽ به وڃي سندن کٽن تي ويهي ماني کائيندو هو. ٽي ٻار هئس: هيرو، موتي ۽ پوپٽي. پڇبس ته چوندو ”ٽي پٽ هيرو، موتي ۽ پوپٽ!“ پوپٽيءَ جا وار به ڇوڪرن وانگر ڪٽائيندو هو ۽ قميص ۽ نيڪر به ڇوڪرن جهڙي پارائيندو هوس. پوپٽي ڪلاس ۾ ويهندي به اسان ڇوڪرن سان گڏ هڪ بينچ تي هئي، ڇوڪرين سان ڪانه ويهندي هئي. عالمچند جو موت به عجيب نموني ٿيو. مرڻ کان ٻه ڏينهن اڳ واقفڪ