علي خان ابڙو

�ي مسلمانن هندوستان جي انگريز حڪومت کي غير اسلامي سمجهي افغانستان ڏانهن هجرت جو فيصلو ڪيو. سنڌ ۾ لاڙڪاڻي جو مسٽر جان محمد جوڻيجو بئريسٽر ان تحريڪ جو اڳواڻ ٿيو. هوڏانهن ترڪي ۾ خود مصطفيٰ ڪمال پاشا خلافت ختم ڪري غير مذهبي (سيڪيولر) رياست جو بنياد وڌو، پر مسلمانن جو جوش ۽ جذبو ڪونه گهٽيو جنهن کي انگريزن خلاف هٿيار طور استعمال ڪري مسلمان ليڊرن زور وٺايو. مهاتما گانڌيءَ به وڏي سياسي چال هلائي خلافت تحريڪ جي پٺڀرائي ڪئي. انهيءَ ڪري جو هندو مسلمان اتحاد پيدا ٿيو. تنهن انگريزن جون وايون ولڙيون ڪري ڇڏيون، انگريز به وڏا استاد هئا. نيٺ ته سڄي دنيا تي حڪومت ڪئي هئائون. اهڙي چالبازي ڪيائون جو مُلن کي هُشي ڏنائون ته تبليغ ڪري هندن کي مسلمان ڪيو. ڪيترائي هندو مسلمان ٿي ويا ۽ مسلمان خوشيءَ مان هنبوڇيون پيا هڻن. هوڏانهن انگريزن ڪن هندو دانشورن کي آماده ڪيو ته هو شڌي تحريڪ هلائي مسلمانن کي هندو ڪن ۽ اهي به انگريزن جي چڪر ۾ اچي ويا ۽ نفرتون چوٽ چڙهي ويون.
حقيقت ۾ نه هندو ازم ڪو مذهب آهي، نه وري ڪو غير هندو، هندو جاتيءَ ۾ اچي سگهي ٿو. هندو ازم هڪ ڌرم نه پر سڀيتا آهي ۽ تمام جانداز ۽ وسيع آهي، جنهن هر مذهب کي پنهنجي ڌرم ۾ مدغم ڪري ڇڏيو. ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم ۽ پڻ گرونانڪ جو سک ڌرم به هندو سڀيتا جو حصو ٿي ويا. مسلمانن جي مزارن، مقبرن، پيرن، فقيرن وٽ به ويندا هئا. ويندي عاشورن جي تابوتن ۾ به هندو ماڻهو شريڪ ٿيندا هئا ڪي هندو ته برڪت خاطر قرآن شريف به پاڻ وٽ رکندا هئا ۽ ان کي نمسڪار ڪندا هئا. مطلب ته ويڇا مٽبا ٿي ويا ۽ هڪ گڏيل تهذيب جنم پئي ورتو. پر ڌارين انگريزن پنهنجي مفاد خاطر نفرتون ۽ ويڇا وڌائي هڪ تاريخي ۽ سماجي وهڪري کي بند ٻڌي پنهنجي حڪومت کي ٽيهه چاليهه سال طول ڏئي، هميشھ لاءِ ڏچو پيدا ڪري ويا. مغلن به واهه جو ڪم ڪيو ۽ هندن مسلمانن کي هڪجهڙا حق ڏئي هڪ گڏيل تهذيب جي راهه هموار ڪئي، پر تاريخ جي ستم ظريفي جو اورنگزيب پيءُ کي قيد ڪري پنهنجي صوفي ڀاءُ داراشڪوه کي قتل ڪرائي، زوري تخت نشين ٿي مسلمان نوابن، زميندارن ۽ فوجي سپهه سالارن جا مفاد مضبوط ڪيا جن هندو راجائن، زميندارن ۽ فوجي سالارن کي نٿي سَٺو. جيڪڏهن دارا شڪوه تخت نشين ٿي وڃي ها ته اڄ تاريخ مختلف هجي ها. منهنجو وڏو پٽ بدر هڪ سٽ يا هڪ جملي ۾ ڏاڍي وڏي ڳالهه ڪري ويندو آهي، هڪ لڱا چيائين ته، ”مهاجرن ۽ اسان ۾ رڳو هڪ فرق آهي ته هو اورنگزيب جا حمايتي آهن ۽ اسين داراشڪوه جا!“ هندو ۽ مسلمان ميل ۾ به ڏاڍا عجيب عجيب ۽ وڏا وڏا واقعا ٿيا آهن. اڪبر اعظم جهانگير ۽ شاهجهان جهڙا عظيم حڪمران انهي ميل جو نتيجو هئا.
پير پٿورو ۽ اڏيرو لعل ته ڄڻ هوندا ئي هئا هندن جا ڌرمي آستان. قلندر شهباز تي به هندن جي نج پنهنجي مينديءَ جي رسم ٿيندي هئي. ڏسو ته قلندر شهباز جا فقير اڄ تائين ڏاڙهي، مڇون، مٿو ڪوڙائين ۽ هندن وانگر چوٽي رکائين ۽ شِوَجي پوڄارين جيان سنک وڄائين. سنڌ جي عظيم شاعر ۽ دانشور شيخ اياز جي ماءُ هندو ۽ پي مسلمان هئا. سر غلام حسين هدايت الله جي ماءُ مسلمان ۽ پيءُ هندو هئا. امير خسرو جنهن اردو زبان کي جياري ڇڏيو، تنهن جي ماءُ هندو هئي. جي ائين نه هجي ها ته اڄ اڙدو زبان جو وجود ئي نه هجي ها ۽ فوجي ڇانوڻين ۽ درٻارن ۾ ختم ٿي قدرتي موت مري وڃي ها. پر امير خسرو برج ڀاشا ۽ پوربي زبان جي سنگم جي مٺاس ۽ ترنم سان ان کي جلا بخشي کيتن، ڳوٺن، گهٽين ۽ عوام جي جذبن ۾ زنده جاويدان ڪري ان کي دلين جي ڌڙڪڻ بڻائي ويو.
ڪاليج جي ڏينهن ۾ ڪراچي کان لاڙڪاڻي ريل رستي اچڻ وڃڻ ايترو ته ٿيندو هو جو هر هڪ اسٽيشن جو سلسليوار نالو ۽ خصوصيتون ياد هونديون هيون. جهمپير اسٽيشن تي لٿس ته هڪ ڌوتي بند هندو وينڊر وٽ ويس، ساڻس حال احوال ڪيم ته نالو ۽ ذات پڇيائين. جڏهن ٻڌايومانس ته ابڙو آهيان ته ٽڙي پيو. چي ”ڪاڪو علي خان ابڙو سڃاڻين؟“ چيم ته ”ان جو پٽ آهيان.“ پوءِ ته چنبڙي پيو ته لهه مون وٽ هلي مهمان ٿي. ٻئي دفعي جو آسرو ڏئي هليو ويس. پوءِ سدائين ساڻس ملندو هئس چي ”مان جيڪي آهيان سو ڪاڪي علي خان ابڙي جي ڪري. هو هت ايندو هو ته ٽڪندو ئي اسان وٽ هو. مونکي همٿائڻ ۽ پڙهائڻ ۾ هن جو وڏو هٿ هو. اڃا به تون مونسان گڏجي سري ۽ ڪرچات هل ته اتي جا سڀ هندو کيس سڃاڻن، توکي به مان ڏيندا ۽ ڏاڍو خوش ٿيندا!“ هڪ پڪو مسلمان پنج وقتو نمازي سو هندو ماڻهن جو گهر ڀاتي ۽ هڏ ڏوکي ٿي وڃي اهو هو علي خان ابڙو.
هندو ماڻهو پڪا ڏاڍا ٿيندا آهن، پڪائي ته چڱي ڳالهه آهي. مسلمان زميندارن جيان هٿ ڦاڙ ٿي، قرضي بڻجي، زمينون گروي رکڻ ڪهڙي چڱي ڳالهه آهي؟ پر هندو ماڻهو ته نالا ئي رکندا هئا، هزاري مل، لکي مل، ڪروڙي . هڪ دفعي لاڙڪاڻي ۾ دڙي محلي ۾ شام جو گهمي بابا هڪ گهٽيءَ ۾ لڙيو ته سيٺ ٽهڪڻ داس سان ملندا هلون. سيٺ ڏاڍو خوش ٿيو، ڏاڍو آڌرڀاءُ ڪيائين. گهر ۾ کٽن تي ويهاريائين. ڪچهري کان پوءِ اٿياسون ته سيٺ به گڏجي نڪتو. گهٽي پار ڪرائي چونڪ وٽ پهچي موڪلايوسين ته سيٺ چيو ته ”خان صاحب ايئن وري ڪيئن، ويهو پاپڙ پاڻي ته ڪيو!“ مان ٻار هئس کل روڪڻ لاءِ وات تي هٿ ڏنم. بابا به مشڪي چيس ته، ”سيٺ ڌار ٿورو ئي آهيون وري ٻئي دفعي!“ ڏسو گهر مان وٺي گهٽي ٽپائي چوسول تي پاپڙ پاڻي جي صلاح هنيائين، پر ماڻهو ٺاهوڪو هو. نه هٿ ڦاڙ، نه ڦرمار، ڪرمان باغ ۾ سندس ٻه جايون خالي پيون هيون. هڪ بابا پندرهن رپيا مهينو مسواڙ تي ورتس. ڪرمان باغ اڄ وارو ڪونه هو. سڃ، پوٺو ۽ جهنگ هو. بس جهنگ ۾ ٻه خالي جايون هيون، جتي ڪو به ڪونه ٿي آيو. اسان آياسون ته ٻي جاءِ ۾ عبدالڪريم منگي مختيارڪار آيو، ڪارو جهڙو ڪٺ، پر مڙس جي چال ڍال گفتگوءَ ۾ وڏ ماڻهپائي ظاهر ظهور هئي. نيٺ ته مختيارڪار هو ۽ 32-1930ع جو مختيارڪار اڄڪلهه جي ڊپٽي ڪمشنر جي هلندي پڄندي کان گهٽ ڪونه هو. نوڪر تپيدار ڪوٺار خلق جو هجوم لڳو پيو هوندو هئس.
اسان جي در تي پٽيوالو به ڪونه هو. بابا هئو ته وڏو آفيسر پر پٽيوالو نه ساڻ کڻندو هو، نه گهر گهرائيندو هو. بس هڪ خانگي نوڪر اسان جي ڳوٺ جو مائٽ جمعو سانگي هوندو هو. نوڪر ڇا، گهر جو مالڪ هو. اسين ٻار سڀ کيس مامو جمعو چوندا هئاسون ۽ اوڙي پاڙي وارا کيس جمعو خان سڏيندا هئا. آفيسر به کيس ڪرسيءَ تي ويهاريندا هئا ۽ ڪچهريون ڪندا هئا. ڌوٻي ڌوتل ڪپڙا پائيندو هو ۽ پڳ ٻڌندو هو. ڳالهائڻ جو اهڙو فهميدو هوشيار ۽ نيڪ ڪردار جو مجال آ جو ڪو به مٿس آڱر کڻي! خير خواهه ۽ ايماندار اهڙو جو اسان کي سيڌو مهانگو ملي ۽ هو سستو وٺيو اچي. گهر جو هر ڪم ڪار، خرچ پکو، ٻارن جي سنڀال، اسڪول، بيماري سيماري سڀ سندس کاتي ۾ هئا. پيءُ کان وڌيڪ اسان تي سندس نظر هوندي هئي. مونکي چٽيءَ طرح ياد آ�