علي خان ابڙو

�ي ته مان يا ڪو به ٻار بيمار ٿيو ته مامو جمعو کٽ ڀرسان ڪرسي وجهي سڄي سڄي رات جاڳندو هو ۽ مٿي تي پٽيون رکندو ۽ ٿرماميٽر سان بخار ڏسندو هو. امان هئي ڪاوڙيل ۽ چيڙاڪ، سان گهٽ وڌ ڳالهائيندي هئس ته صبر سان سهي ويندو هو. هڪ دفعي مان ڏاڍو بيمار ٿيس، امان ۽ جمعو سڄي رات جاڳندا رهيا.صبح جو امان چيس وڃي ڊاڪٽر پوهو مل کي وٺي آ. ڊاڪٽر جي في هڪ رپيو ۽ ٽانگي جا اٺ آنا، امان انتظار ۽ خوف ۾ ايترو خرچ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي. مامي جمعي ڌيرج سان چيو ته وڃان ٿو پر ڊاڪٽر ايندو ڪونه . هيڏو وڏو ڊاڪٽر آهي ۽ مريضن جي به ڀيڙ هوندس، الائي اچي الائي نه! امان ڪاوڙ مان ٻه ٽي گٿا لفظ ڳالهائي چيس ته، ”وڃ ڪيئن به ڪري وٺي اچينس!“ جمعو ويو ته گم ٿي ويو. ڪچڙي منجهند جو ڊاڪٽر کي وٺي آيو. امان ٻه ٽي دڙڪا وهائي ڪڍيس. ڊاڪٽر پاڻ چيو ته، ”مون وٽ ويٺو رهيو جيسين وڃي ڪجهه واندڪائي ٿي سو به اهڙا اکر ڳالهايائين جو مان مجبور ٿي هليو آيس!“ چي صاف جواب ڏنوماس ته به ويهي رهيو جڏهن ڪجهه هلڪائي ٿي ته چيائين، ”ڊاڪٽر صاحب! هاڻي کڻي هلو اسان جو به ڀلو آهي ته توهان جو به فائدو آهي.“ ڊاڪٽر صاحب چڙي پيو چي ”توهان جو فائدو آهي ئي، پر مونکي ڪهڙو فائدو؟“ ڊاڪٽر کي فيءَ جي ته پرواهه ڪانه هئي سو مورڳو ڪاوڙجي پيو. جمعي ڏاڍي صبر ۽ عزت سان چيس ته ”ڊاڪٽر صاحب توهان جو به فائدو آهي، ڏسو ته توهان کي به پنهنجي مريض جو انتظار هوندو سو لهي پوندو!“ ڊاڪٽر صاحب کلي ويٺو چيائين ڏاڍو زورآور آهين وٺي اچ ٽانگو! اهڙو هو مامو جمعو گفتگو جو هوشيار ۽ سمجهدار. ٻيو ته ٺهيو پر خانبهادر اسراڻ جهڙو مدبر ۽ دٻدٻي وارو ماڻهو به کيس سڏي ڪرسيءَ تي ويهاري ڪچهري ڪند هو. اسان جون مٽيون مائٽيون ۽ نياڻين جي اٿارڻ ۾ به سندس هٿ هو. پڇاڙي ۾ ٽي بي (سلهه) ٿي پيس. اسان به وس آهر سندن علاج ۾ ڪونه گهٽايو. برانڊي، بيضا ۽ ڪڪڙ وغيره سندس لاءِ ايندا هئا. آخر چيائين ته ”هاڻ ڇڏيو ته ڳوٺ وڃان!“ ڳوٺ وڃي ٻارن سان ٻه ٽي مهينا گذاري لاڏاڻو ڪري ويو. آهن اهڙا وفادار، سياڻا ۽ ايماندار نوڪر اڄڪلهه! مير صاحبن وٽ ڪي اهڙا خانداني پشتي ماڻهو هجن ته هجن باقي ٻيو مڙيوئي خير آ. ذوالفقار علي خان ڀٽي هڪ دفعي مير علي احمد خان کي چيو ته، کيس ڪو وفادار ايماندار ماڻهو ڏئي جو سندس خاص خدمتگار ۽ باڊي گارڊ ٿي ڪم ڪري. مير صاحب کيس پنهنجو آزمايل ماڻهو نُورو ڏنو، جنهن خوب پاڻ ملهايو. جڏهن ڀٽو صاحب پريزيڊنٽ ٿيو ته نورو، نور محمد مغل ٿي ويو ۽ وڏي عزت ماڻيائين ۽ خوشحال ٿي ويو. سندس هڪ ٻالڪو فهيم مغل اڄڪلهه ڊپٽي ڪمشنر جي گريڊ جو آفيسر آهي ۽ وڏي پئسي وارو آهي.
بابا جون ڪهڙيون وصفون بيان ڪري ڪهڙيون ڪيان. ڪڏهن ڪاوڙ ڪونه ڪيائين، ڪڏهن ٿڦ ڪانه هنيائين. هڪ دفعو ياد اٿم ته ميرپور خاص ۾ نوڪر تي ڏاڍي ڪاوڙ ڪيائين ته چيائينس ته ”وڏو گڏهه آهين!“ بس.
مونکي گشت ۾ پاڻ سان گڏ کڻندو هو. ماستر صاحب جو ڪچو ٻاراڻو ۽ پڪو ٻاراڻو پڙهائڻ ۾ ٻه سال وٺندا هئا سو ٽن مهينن ۾ پورو ڪرائي ڇڏيائين. عجيب طريقو پڙهائڻ جو هوندو هئس جو روزانو رڳو اڌ ڪلاڪ پڙهائيندو ۽ لکائيندو هو ۽ هڪ هڪ اکر ذهن تي نقش ٿي ويندو هو. ٻار جي ذهن کي اجاگر ڪندو هو ۽ کيس سوچڻ تي مجبور ڪندو هو. مثلاََ ’الف بي‘ جو آخر اکر ’ي‘ ياقوت آيو ته مونکي ’ي‘ ڏيکاري چيائين ؟هيءَ ڇا جهڙي آهي؟“ چيائين ”بس سبق پورو ٿيو، سڀاڻي ٻڌائجانءِ!“ مان راند ۾ لڳي ويس پر ڌيان سڄو ’ي‘ ڏي هجي. شام جو ئي مونکي خيال آيو ۽ ڊوڙي وڃي کيس چيم ته ”اها ڄڻ ڪُڪڙ آهي، ۽ هيٺان ٻه آنا پيا اٿس.“ ڏاڍو خوش ٿيو. خوشيءَ ۾ ڳاڙهو ٿي ويندو هو. خوش ٿي مونکي شاباس ڏنائين ۽ ’ي‘ لکارايائين ۽ ان جو استعمال سمجهايائين. پوءِ اخبار تعليم ۾ مضمون لکيائين ته ٻارن کي سيکارڻ نه، ٻارن کان سکڻ گهرجي. ٽن مهينن ۾ ڪچو ٻاراڻو، پڪو ٻاراڻو، کوڙا ۽ جوڙ ڪٽ به سيکاريائين. کوڙا ۽ جوڙ ڪٽ ماچيس جي تيلين تي سيکاريائين. ڏهه تيليون ڪڍي رکندو هو ۽ چوندو هو ته هنن مان چار ڪڍي ڇڏ يعني ڪٽ ڪر ۽ ٻڌاءِ ته باقي گهڻيون بچيون؟ يا پنج تيليون جدا رکي چوندو هو ته هنن ۾ ٻه واڌو ڪر ته گهڻيون ٿي پونديون؟ مونکي ته جهڙي راند ٿي لڳي ۽ سڄو ڏينهن تيليون کنيون ويٺو جوڙ ڪٽ ڪندو هئس. ڏهن کان مٿي به عجيب نموني آسان ڪري ڇڏيائين. ڇا ڪيائين جو ڏهن تيلين جو مچو ٺاهي ڌاڳي سان ٻڌي بنڊل ٺاهيائين ۽ ٽي تيليون جدا کليل ڪري رکيائين. ڪل ٿيون تيرنهن. پوءِ چيائين ته هنن مان چار ڪٽ ڪر. مون ٽي کُليل ته جهٽ کڻي ورتيون پوءِ منجهي پيس ته چوٿين ڪٿان ڪڍان. چيومانس ته بنڊل کوليان. چيائين شاباس بنڊل، جنهن کي ڏهاڪو چوندو هو سو کولڻو ئي پوندو. پوءِ ان مان هڪ ڪڍي ۽ ڳڻائي پڇندو هو ته باقي گهڻيون بچيون. جواب آسان هو. اهڙو حساب سليٽ تي به لکائيندو هو. ايئن ٽي مهينا پڙهائي مونکي لاڙڪاڻي جي ميونسپل مين اسڪول ۾ پهرئين درجي ۾ داخل ڪرايائين. اتي سائين دين محمد ماستر هوندو هو، جو پٽڪو ٻڌندو هو ۽ ڪوٽ پائيندو هو. ڀلوڙ ماڻهو هو. اتي به مان پهريان نمبر پيو کڻان. ڪرمان باغ مان پنڌ ئي پنڌ سڄي سيئو بازار لتاڙي تلاءَ کان ڦري، بولس باغ کان ٿي اسڪول پهچبو هو. اتي الهه بخش انصاري (اڄ جو انيس انصاري) دولت ولد ٽيڪچند، دوست محمد ابڙو ۽ فيض محمد ڪاسائي منهنجا هم ڪلاسي هئا ۽ سنگتي به. دولت هندوستان هليو ويو ۽ فيض محمد ڦوهه جوانيءَ ۾ گذاري ويو. دوست محمد ابڙو ته سالن جا سال هم پيشي وڪيل رهيو، باقي الهه بخش انصاري خاموش طبيعت ۽ پاسيرو رهيو.
بابا جي زندگي، اٿڻي ويهڻي ڳالهائڻ ٻولهائڻ، ناتا رشتا سڀ ڪجهه تعليم ۽ سبق هئا. امان چيڙاڪ، اڻ پڙهيل ۽ زبان جي تيز هئي. سا جي مٽبي هئي ته ڌم جهيڙو مچي پوندو هو. بابا جو صبر به مڻن ۾ هو. کيس عزت سان بيگم ڪري سڏيندو هو. سو رڳو ايترو چوندو هو ته ”مار ! بيگم توکي ته ڏاڍي ڪاوڙ آهي.“ بس امان چپ ٿي ويندي هئي. بابا جو ڳالهائڻ نرم، سمجهاڻي سٺي. ڌيرج سچائي، ايمانداري محنت، پاڪائي ۽ پاڪيزگي بذات خود وڏا سبق هئا. ماڻهو پاڻ بذات عملي نمونو بڻجي پوي ته زبان سان چوڻ جي ضرورت شاذو نادر ئي پوي ٿي. مٿان وري هر ڪنهن جو همدرد ۽ هڏ ڏوکي، بس سمجهڻ ۽ پرجهڻ جي ڳالهه آهي، چوڻ جي ناهي. سندس طبيعت ۾ ٺاپر ايڏو هو جو چوندو هو ته منهنجي پٺيان بندوق جا ٺڪاءَ ڪري ڏسو. مونکان ڇرڪ به ڪونه نڪرندو. واقعي ايئن ڪري ڏٺوسون ته کانئس ڇرڪ به ڪونه نڪتو. گرمين جي موڪلن ۾ جاءِ مسواڙ تي وٺي ڪوٽڙيءَ ۾ رهندا هئاسين. اتي اسانجو ننڍي ۾ ننڍ ڀاءُ نجم گذاري ويو. امان پٽ تي ڪري ليٿڙيون پائي زارو زار پئي روئي. وري اٿي منهن ڌوئي وار ٺيڪ ڪري بابا جي ڪمري ۾ آئي ۽ چيائينس ته ”شمن جا پيءُ! الله توکي چار پٽ ڏنا، هڪڙو وٺي ڇڏيائين، تون دل ۾ نه ڪجانءِ!“ بابا کان هڪ ڳوڙهو به ڪونه نڪتو. ماٺ ٿي ويو. امان اسانکي چيو ته گهر کان ٻاهر وڻ هيٺان آرام ڪرسي وجهي ڏيوس ۽ اتي وڃي وٽس ويهو. ايئن �