علي خان ابڙو

�يوسين ۽ ٻيا ماڻهو به اچي ويا. بابا دل جو مريض هوندي به صبر ۽ سڪون سان ويٺو رهيو. پنهنجو ڏک ايئن برداشت ڪيائين،
ٻئي دفعي مان ۽ پاڻ حيدرآباد کان راجا واري گاڏي ۾ ميرپور خاص پي وياسين. سيڪنڊ ڪلاس گاڏي ۾ ويٺا هئاسون، پليٽ فارم تي هڪ هندو ڪٽنب جي ڄڃ هئي. اتي ڪنوار، ماءُ کان موڪلايو ۽ هڪ ٻئي کي چنبڙي رنيون ته هيڏانهن بابا جا بي اختيار ڳوڙها جهل ئي نه ڏين. رومال سان اکيون ۽ نڪ اگهندو رهيو. اها هئي ٻين سان همدردي ۽ هڏ ڏوکي واري جهلڪ. ميرپور خاص وارو سيٺ هرچند راءِ به ساڳئي گاڏي ۾ هئو. تنهن مذاق ۾ چيس ته ”خانصاحب ڄڃ پرائي ۽ توهان؟“ پوءِ سيٺ لائيم سوڍا گهرائي پاڻ لاءِ، مون لاءِ ۽ بابا لاءِ. مون چيس ”سيٺ بس!“ سمجهي ويو. نيٺ ته اصل نج سيٺ هو. سڄي گاڏي لاءِ لائيم سوڍا گهرايائين. تن ڏينهن ۾ ڪوڪو ڪولا وغيره ڪونه هوندا هئا. برف جي ڪارخانن ۾ سوڍا وغيره جون بوتلون ڀربيون هيون. جن جو منهن چدي (شيشي جو بلور) سان بند هوندو هو. سيٺ چرچو ڪندي مونکي چيو ته ”هاڻ ڀر پئسا!“ مان هئس ٻار سو ٺڪ جواب ڏنومانس ته ”اڳ ۾ ٻڌائين ها ته اسان پيئون ئي ڪونه ها!“ بابا به کلي ويٺو ۽ سيٺ کلندي پئسا ڀري ڇڏيا. سيٺ سان پوءِ به ملاقاتون ٿيون ۽ ڏاڍي اڪير سان ملندو رهيو، پر لائيم سوڍا واري ڳالهه ياد نه اٿس. هن وقت عمر 86 سال اٿس.
بابا جو حلم، سادگي ۽ صاف گوئي مثالي هئا. لڄاڙو حيا وارو ۽ وضعدار به حد درجي جو هو.حضور ﷺ بابت پڙهيم ته جيڪڏهن ڪو وٽن ويٺو هوندو هو ته پاڻ به اوستائين ويٺا هوندا هئا، جيسين هو ازخود اٿي يا رستي تي ڪو جهلي ساڻن ڳالهائي ته پيا ٻڌندا هئا، ايتري قدر جو جيڪڏهن ڪو ماڻهو ساڻن هٿ ملائيندو هو ته پاڻ هٿ نه ڇڏيندا هئا، جيسين اڳلو نه ڇڏي. بابا مرحوم جي به اها حالت هئي پاڻ وارو شفيع محمد قريشي، بئريسٽر عبدالوحيد قريشي جو پيءُ جو سندس ماتحت به هو، سو موڪل ڏينهن صبح ساڻ اچي وٽس ويهندو ته منجهند ٿي ويندي هئي. قريشي صاحب دراز ريش مبارڪ وارو بزرگ، شريعت جو پابند، اچي فقھ ۽ مذهب جا مسئلا ڇيڙيندو ته پيو ڳالهائيندو. هيڏانهن امان جي دانهن پئي پوي ته ’هي ته ويل ٿيو پڻهين وقت جو پابند. وقت تي دوا کائي، وقت تي لکي پڙهي وقت تي ماني کائي وقت تي سمهي هاڻي ڇا ڪجي؟‘ اسان ٻار چئون ته ’وڃي بابا کي ٿا چئون ماني تيار پئي آ هلي کائو،‘ ته امان جهليندي ته نه اهو مناسب ناهي، مهمان سمجهندو ته مونکي ڪڍڻ لاءِ ٿا چون الائي ڇا. ايتري ۾ ادا وڏو شمس اچي ويندو ۽ چوندو ته ”منٽ ۾ ٿو اماڻيانس!“ امان جهليندس ته ”نه، متان اهڙو ڪم ڪيو اٿئي!“ شمس چوندو هو ته ”مان ڪجهه نٿو چوانس هت ئي ويٺو آهيان ڏسو ته ڪيئن ٿو اٿي!“ فوني کي چاٻي ڏئي کڻي رڪارڊ چاڙهيائين ته راڳ ۽ ساز شروع ٿي ويو. قريشي صاحب شرع جو پابند، غير شرعي عمل ڏسي ’لاحول‘ پڙهي اٿي کڙو ٿيو ۽ موڪلائي هليو ويو. بابا به اچي نماز پڙهي ماني کائي ليٽي پيو. جڏهن ٻڌايوسونس ته قريشي صاحب کي ڀڄائڻ لاءِ فونو وڄايوسين ته ڏاڍو کليو. مطلب ته پاڻ زبان سان قريشي صاحب کي ته حجاب وچان ايترو به نه چئي سگهيو ته قريشي صاحب هاڻ نماز جو وقت ٿي ويو آهي، جيتوڻيڪ قريشي صاحب سندس ماتحت هو.
حديث شريف آهي ته، ’لڄ ۽ ايمان ٻه گڏيل سڱ آهن، جي هڪڙو اٿي ٿو وڃي‘ ته ٻيو به هليو ٿو وڃي. حديث شريف آهي ته، ’بهترين ورثو جو توهان اولاد کي ڏئي سگهو ٿا سو آهي خلق.‘ ٻي به هڪ حديث شريف آهي ته، ’مان نبي ان ڪري موڪليو ويو آهيان ته ماڻهن جي اخلاق کي زور وٺايان!‘ يعني نبوت جو مقصد ئي هو اخلاقن کي زور وٺائڻ. پاڻ سڳورا اخلاق جو بهترين نمونو هئا، برداشت، ڌيرج، عزت، محبت، مانُ مريادا جهڙيون وصفون منجهن پرڀور ۽ بي حساب هيون. اندازو لڳايو ته هڪ اعرابي سفر ڪري تڪڙو تڪڙو مسجد نبوي ۾ داخل ٿيو ۽ ايترو مجبور هو مسجد ۾ ئي هڪ ڪنڊ ۾ پيشاب ڪرڻ ويهي رهيو. اصحاب سڳورا کيس منع ڪرڻ لاءِ اٿيا ته حضور ﷺ جي کين روڪيو ۽ چيو ته هن کي آرام سان واندو ٿيڻ ڏيو. جڏهن هو شخص واندو ٿي آيو ته حضور رحمة اللعالمين کيس ڪجهه به نه چيو، پوءِ کيس پاسيرو وٺي سمجهايو ته مسجد ۾ ائين نه ڪبو آهي. برداشت ۽ رحم ۽ خلق جي حد ته ڏسو. اڄ جيڪڏهم ان مسجد ۾ ائين ڪريان ته هوند ملان ۽ ماڻهو سندس هڏ گڏ ڀڃي رکن، اهڙيون ڳالهيون ۽ حديثون بابا اسان کي ننڍي هوندي ئي ذهن نشين ڪرائيندو هو. بلڪه اهڙيون حديثون ڪاري مس ۽ ڪلڪ سان سهڻن اکرن ۾ لکائي گهر ۾ لڳائي ڇڏيو هئائين. جيئن هر وقت ڏسندا رهون. پاڻ سڳورن جي اٿڻي ويهڻي، پوشاڪ ۽ کاڌي وغيره بابت به ٻڌائيندو رهندو هو. پاڻ به ڪوشش ڪري عملي طرح ايئن ئي ڪندو هو. ڪڏهن به کاڌي مان وِڏ ڪونه ڪڍيائين.جهڙو مليس جيترو مليس، شڪر ڪري کائي ويندو هو. ڪڏهن ڪو کاڌو وڻيس ته ضرور ساراهه ڪري چوندو هو، ”بيگم! اڄ ته ماني فرسٽ ڪلاس هئي.“ ’فرسٽ ڪلاس‘ جو لفظ گهڻو ڪري پسنديده عمل، نتيجي يا ڪنهن به شيءِ لاءِ استعمال ڪندو هو. اهڙي طرح قرآن شريف جون ننڍيون آيتون به ڪاري مس سان لکارائي گهر ۾ ڀتين تي هڻائي ڇڏيون هئائين. مثلاََ ’فضول خرچ ڪندڙ شيطانن جا ڀائر آهن‘ يا ’تحقيق ڪوڙ ڳالهائيندڙ تي الله جي لعنت آهي‘ وغيره. ننڍي هوندي ڪچي ذهن تي اهڙيون ڳالهيون نقش ٿي وڃن ٿيون. ڏسو ٻاراڻي درجن جا پڙهيل بيت اڄ به اسان کي ياد آهن ۽ اڄ ڪوشش ڪرڻ سان به سٺا سٺا شعر ياد نٿا پون. ڀيرومل مهر چند جا بيت ”منهنجي امڙ!“ ... ”وقت چئي آءٌ بادشاهه!“ سٺ پنجهٺ سالن کان پوءِ به اڄ تائين ياد آهن.
بابا کي ٻار جي نفسيات جو ڀرپور علم هو تنهن ڪري ننڍي هوندي ئي اهڙيون تدبيرون ڪيائين. ننڍا ننڍا ۽ سؤلا سؤلا مثال ڏئي وڏا معاملا سمجهائي ڇڏيندو هو، مثلاََ برداشت ۽ ٻين جو حق تسليم ڪرڻ لاءِ چوندو هو ته ”بابا ڏسو ته بازار ۾ اڪيچار ماڻهو آمهون سامهون مخالف رخ ۾ پيا هلن، جيڪڏهن ڪو چوي ته مان ته نڪ سامهون سڌو ويندس ۽ پاسيرو نه ٿيندس ته ضرور ٽڪراءُ ٿيندو ۽ توڙ تائين پهچي به ڪونه سگهبو، پر جي ٻين کي راهه ڏيندو ۽ مُڙندو پاسو وٺندو ويندو ته ضرور توڙ تائين پهچي ويندو!“ اهڙو مثال ٻڌي اسين ٻار ته سيئو بازار جي منظر ۾ گم ٿي ويندا هئاسون ۽ آسيرو پاسيرو ٿي گهاڙ واهه تائين نڪري ويندا هئاسون. ادا وڏو شمس الدين ابڙو ته قوت برداشت جو بيمثال نمونو بڻجي ويو. ڪڏهن به ڪاوڙ ۽ غصو ڪونه ايندو هوس بس ويٺو کلندو هو. وٽس هڪڙو نوڪر بورچي هئو. ڏاڍيون چوريون ڪيائين. مون توڙي ٻين دوستن کيس بار بار ٻڌايو ته به چوندو هو ته ”برابر چور آهي پر ويچاري کي جوا جي عادت آهي سو ڇا ڪجي!“ تان جو اوڙي پاڙي جي معزز ماڻهن شڪايتون ڪيس ته ”استاد (سڀ کيس استاد سڏيندا هئا، ويندي ذوالفقار علي خان ڀٽو به کيس استاد ڪري سڏيندو هو.) تنهنجي نالي تي اسان کان روڪ رپيا ۽ هنڌ بسترا به وٺي ويو آهي“ سڏي نوڪر کان پڇيائين ۽ انهيءَ مڃيو. تڏهن وڃي صوبيدار کي گهرائي نوڪ