علي خان ابڙو

هئا. ٽانگو ۽ وڪٽوريا مهانگا هئا. ڇهه آنا، ٻارنهن آنا وٺندا هئا. وڏا ماڻهو ته ڇا خود اسيمبلي ميمبر ’مؤلو مسافر خاني‘ ۾ رهندا هئا. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ ويچاري مؤلو عرف سيٺ موليڏني جي مسافر خاني کي به مسلمان ڪري ’مولوي مسافر خانو‘ ڪري ڇڏيائون. رام باغ کي آرام باغ ڪيائون. سيتا اسٽيشن کي مسلمان ڪري رحمان ننگر بڻائي ڇڏيائون. مشهور ۽ معروف گدو بندر به مسلمانيءَ کان ڪونه بچيو، حسين آباد ٿي ويو. بلوچستان ۾ مشهور شهر ’هندو باغ‘ کي ’مسلم باغ‘ ڪري ڇڏيائون. اهو عمل صرف سنڌ ۽ بلوچستان جهڙن يتيم صوبن ۾ ٿيو. باقي پنجاب ۾ ته اڃا تائين ڀائي ڦيرو، ٽوبا ٽيڪ سنگهه وغيره هليا اچن. اتي مسلمانيءَ جو عمل ڪجهه جهيڻو رهيو. اسان وٽ ته جهانگير ڪوٺاري پارڪ وٽ شوالي سان گڏ مسجد به ٺهي وئي. جهانگير کي به انهيءَ ڪري بخشيائون جو سمجهائون ته مغل شهنشاهه جهانگير جي نالي تي آهي. جي خبر پوين ته جهانگير هڪ آتش پرست پارسي هو ته شايد ڊاهي پٽ ڪنس ها. صدر ۾ جهانگير پارڪ ۾ مسجد ٺاهي ڇڏيائون ۽ رام باغ ۾ به سٺا ڪشادا پارڪ هئا ۽ وڏا آسائشي هئا. هاڻي رهي نالو الله جو. ٻيو ته ٺهيو ڪينجهر کي ڪلري ڪري ڇڏيائون. اها خبر ئي ڪانه هئن ته ڪلر ٿيندو ڇاهي.
مان ۽ اياز ٻيڙي ۾ ڪينجهر جو سير ڪري رهيا هئاسون، ٻيڙيءَ واري کان پڇيوسين ته ڀائو اهو ڪيئن ٿيو؟ ننڍو ٽن لفظن ۾ جواب ڏنائين ته ”سائين اسان جي دلين کي ڪلر کائي ويو آهي“. اسين ککا وکا ٿي ماٺ ٿي وياسين. چيوسينس ته اسان کي مائي نوريءَ جي تربت تي وٺي هل. پڄرندي چيائين ته سائين مائي نوريءَ تي ته ويٺا آهيو. مڄاڻ ته ان سرڪاري ٻيڙي جو نالو نوري رکيو هئائون. سنڌي غيرتمند مهاڻي جي اندر ۾ ته ڪو جوالا هو جو ڦاٽ ڏئي پيو. چي ”جيڪو ٿو لوسي لسڙاٽ اچي سو ٿو اچي ان ۾ چڙهي!“ اسان وري ڪونه ڪڇيو ۽ پاڻ کي ڏوهي محسوس ڪيوسين. مون اياز کي سندس ئي لفظن ۾ چيو ته ”مان ڏوهي آهيان، مان ڏوهي آهيان، مون ڪيئي ڏوهه ڪيا آهن!“ ڏٺم ته اياز پهاڙ جيان ٿي ويو. شايد سندس اندر ۾ ٻيو ڪو نظم جنم وٺي رهيو هئو. اياز به بقول رباني جي ’وڏو حرامي‘ آهي. اهو گندو لفظ رباني تمام پياري ۽ قابل ماڻهن لاءِ ڪتب آڻيندو آهي. لڪيءَ جي چشمن تي وياسون، اتي هڪ غريب عورت، مَلي ۾ ورتل، پٽ تي ريڙهيون پائيندي گرم چشمي ڏانهن وهنجڻ خاطر پي وئي. مون به ڏٺي ربانيءَ به ڏٺي. رات جو اچي سن جي سرڪاري بنگلي تي گذاريوسين.
صبح جو سوير رباني هڪ پني جو ٽڪر کڻي آيو، جنهن تي اياز رات وچ ۾ شعر لکيو هو. اياز کي انهيءَ پياري لقب سان نوازي چيائين ”جمال ڏس ته اها مائي تو به ڏٺي مون به ڏٺي پر هن (ح) ڏس ته ڇا لکيو آهي!“ ان شعر ۾ مائيءَ کي بيمار، مَلي ورتل ڦٽيل بي يارو مددگار ’سنڌ‘ سان تشبيهه ڏني هئائين. مان اياز جي ڏات تي حيران ۽ رباني جو مٿانئس ’پيار‘ جو وسڪارو ته هي ههڙو تهڙو ته بلا آهي، ڪو جن آهي. رباني ۽ اياز پاڻ ۾ ڏاڍا حجائتا ۽ رازدان آهن. رباني کيس چيڙائيندو آهي ته اياز کلي کيس ٽن آڱرين سان ڀونڊو ڏيندو آهي.
تن ڏينهن ۾ سنڌ مدرسي جو پرنسپال هڪ انگريز مسٽر وائنس هو. بابا توڙي ٻيا سڀ سندس تمام گهڻي تعريف ڪن ٿا. بابا ته سندس پسنديده شاگرد هو جو هميشھ پهريون نمبر کڻندو هو. تن ڏينهن ۾ ڪراچي جا شانائتا ماڻهو شاگردن جي همت افزائي ڪندا هئا ۽ کين نصيحتون ڪندا هئا. سيٺ چاڳلا ۽ ڄام مڀير مقبول خان آف لسٻيلا وٽ بابا جي اچ وڃ هئي. ڏاڏو سائين ڪراچي آيو ته ٻڌايائين ته ڪراچيءَ ۾ هڪ موٽر ڪار آئي آهي جا ڪَل تي هلي ٿي ماڻهو ان ۾ سواري ڪن ٿا. بابا چيس ته سيٺ چاڳلا وٽ آهي ۽ شام اتي هلنداسون. ذرا سوچو ته سڄي ڪراچيءَ ۾ هڪ موٽر ڪار. شام جو ڏاڏو سائين ۽ بابا سيٺ وٽ ويا. سيٺ نه رڳو موٽر ڪار ڏيکارين جيئن ڏاڏي سائين جو مقصد هو پر ڪار ۾ چاڙهي کين گهمايائين به. پوءِ ڏاڏي وڃي ڳوٺ ڳالهيون ڪيون ۽ ماڻهو وات ۾ آڱر وجهي ”بلي انگريز بلي!“ ڪرڻ لڳا. انگريزن جو ڌاڪو هو. کين سڏيندا هئا صاحب لوڪ ۽ ليڊيءَ کي منڊم. سندن وڏي عزت هوندي هئي. انصاف ۽ قاعدي جا ته ڪوڏيا هئا. مجال جو ڪو وڏو زميندار يا جاگيردار ڪنهن جو حق ماري يا ظلم ڪري، لڪندا وتندا هئا. ملڪ ۾ امن امان ۽ انصاف جو بول بالا هو. اڄ تائين ماڻهو کين ياد ڪن ٿا. چي سائين حڪومت ڪري ته انگريز ڪري، شينهن ٻڪري گڏ چاري ڇڏيائين. اڄ تائين آزاديءَ کان پوءِ به ماڻهو چون ته هاڻ کڻي حڪومت انگريز کي ڏين، ڏسو ته ڪيئن ٿا هلائي ڏيکارين. ڪنهن وڏي ۾ وڏي زميندار يا نواب کي ڪنهن آفيسر وٽان ليٽر ايندو هو ته ڦڦڙي وٺي ويندي هئس. ڪليڪٽر سان ملڻ لاءِ وڏيون تياريون ڪري سهي سنڀري نڪرندو هو ۽ پوءِ ڏينهن جا ڏينهن ڳالهيون هلنديون هيون ته صاحب هيئن چيو، هونئن چيو. اڄ حڪومت ور چڙهي وئي آهي اڻ پڙهيل، جاهل ۽ بددماغ وڏيرن جي. ’ڪوئي کي ملي هريڙ ته پنساري ٿي ويٺو‘ ساڳيو حال آهي وڏيرن جو ۽ ميمبرن جو. جيڪي اچين سو هضم، ڳيت ئي ڪونه ڏين هاڻي به سمڪ اچين ته انگريز گهرائي گورنر رکن ۽ سڀ اختيار کين ڏين. پريزيڊنٽ ۽ پرائيم منسٽر ڀلي پاڪستاني هجن. ڏسو ته امن ٿئي ٿو يا نه؟ ڀلا ڇو ڪين جيڪڏهن ڊاڪٽر ۽ انجنيئر انگريز اچي سگهن ٿا ته گورنر ۽ آءِ جي ڇو نه؟ اهي وڏيرا اهڙو ڊڄندا هئا جو جڳ جهان کي خبر آهي ته سردار واحد بخش خان ڀٽي تي جڏهن ڪيس ٿيو ته لاڙڪاڻي مان ڀڄي ٺٽي ضلعي ۾ لڪو. سر شاهنواز ڀٽي تي انڪوائري ٿي ته ٽي مهينا خانبهادر اسراڻ جي ڪوٽ ۾ لڪو ويٺو هو. اهو هو حڪومت جو شان ۽ دٻدٻو.
سچ ته ماڻهن کي آزاديءَ سان دلچسپي ئي ڪانه هئي. گانڌي ۽ جناح کي گهٽ وڌا ڳالهائيندا هئا. جناح کي ته سڏيندا ئي هئا مائي جَنان. حيدرآباد جي ٽنڊي ولي محمد ۾ چاچو ابوبڪر سومرو واڍو هوندو هو. جڏهن ڀنگي هڙتال ڪندا هئا ۽ گند ڪچرو گڏ ٿي ويندو هو ته چاچو ابوبڪر ٻاهر نڪري سرعام گانڌيءَ کي زن دختر گاريون ڏيندو هو ته سڄو ڏوهه انهي خول جو آهي. انگريزن کي ڪو لهر لوڏو ڪونه هو پر بين الاقوامي ۽ اقتصادي حالتون اهڙيون ٿيون جو هو از خود هليا ويا. اسان جي تاريخ ۾ اهڙا ڪوڙ سٽيا ويا آهن جو الله جي پناهه. انهن جي اپٽار به پي پي سي موجب ڏوهه! ماڻهو ڪيترو وقت انهن ڪوٽن ڪڙولن ۾ رهندو. جناح صاحب ته بد دل ٿي هندوستان ڇڏي وڃي لنڊن ۾ مقيم ٿيو هو. پوءِ 39-1938ع ۾ نوابن جو ٽولو وٽس لنڊن ويو ۽ کيس وٺي آيا ته هل پاڪستان ملي ٿو، تون اسان جي وڪالت ڪر. گانڌيءَ ۽ جناح کي مودبانه سلام. باقي کيڏ ته سڄي انگريز سرڪار جي هئي، نه ته ڪير ٿو ڪنهن کي پليٽ تي رکي ملڪ ڏئي. ڪانگريس جو بنياد به انگريزن پاڻ وڌو. مفڪر پاڪستان جو اعزاز علامه اقبال کي ڏنو ٿو وڃي، جنهن جهڙو وڏو ڪوڙ مون ڪونه ٻڌو. خود علامه اقبال 1934ع ۾ سر ٿامس کي لکيو ته، نظريه پاڪستان لنڊن جي ڪئمبرج يونيورسٽيءَ جي هڪ