علي خان ابڙو

وئين گهٽيءَ ۾ مسجد هئي، جنهن ۾ جمعي نماز پڙهندا هئاسون. خطبو ملان پڙهندو هو، امامت به اهو ڪندو هو. دعا کان پوءِ بابا اٿي بيهندو هو ۽ سڀني کي ويهڻ لاءِ چوندو هو ۽ پوءِ وعظ ڪندو هو. اسلامي معاشري ۽ سماج تي ۽ سيرت النبي ﷺ عالم ته هو وري اخلاص ۽ همدردي به سو ماڻهو سندس عزت ڪندا هئا ۽ کيس سڃاڻندا به هئا سي هر جمع تي سندس وعظ جو شوق سان انتظار ڪندا هئا. ملان کي اچي ڊپ لڳو ته هي رٽائرڊ ڪامورو ڪو سندس جاءِ ڀرڻ ٿو چاهي، سو هڪ جمعي تي جيئن ئي بابا اٿيو ته ملان ڪاوڙ ۾ اچي کيس جهليو ۽ منع ڪئي ۽ ماڻهن کي به ڇيڙيائين ته هي ڏاڙهيءَ ڪوڙيو کين گمراهه پيو ڪري. مون ڀانيون ته اجهو ٿو جهيڙو ٿئي پر بابا اڏول ٿيو مشڪندو رهيو ۽ ملان ۽ ماڻهن کي سمجهايائين ته از روءِ قرآن، چڱائيءَ جي تلقين ڪرڻ ۽ براين کان روڪڻ هر مسلمان جو فرض آهي ۽ ڪيتريون ئي آيتون پڙهي انهن جو ترجمو به ٻڌائيندو ويو ۽ مسجد جا آداب به سمجهائيندو ويو. ملان ککو وکو ٿي ويو، ڇو ته وٽس ايترو علم ڪونه هو سو بڙ بڙ ڪندو نڪري ويو.
بابا جيسين ميرپور خاص ۾ هئو ته اهو تبليغ جو سلسلو مسجد ۾ هلندو آيو. ماڻهن جي سوالن ۽ مسئلن جا جواب به شريعت موجب ڏيندو رهندو هو. ميرپور خاص جي جامع مسجد جو امام هڪ شيخ صاحب هو ان سان به سندس ڪچهريون ٿينديون هيون. ٻيو به ريلوي جو بابو هو جنهن ۾ تڙپ ۽ تلاش جو جذبو هو. رستي تي بيهاري سوال جواب ۽ علم جي گفتگو ۾ لڳي ويندو هو. بابا جيتوڻيڪ ٿور ڳالهائو ۽ وقت جو پابند هو ته به ساڻس اسلام بابت گفتگو ڪندو رهندو هو. بابو صاحب تصوف ۽ روحانيت ڏانهن مائل ۽ بابا سختيءَ سان اسلامي سماج معاشري ۽ دنيوي ترقي جو قائل هو ۽ ٻئي هڪٻئي کي هم خيال نه ڪري سگهيا. شيخ عبدالستار ائڊيشنل ائڊووڪيٽ جنرل ڳالهه ٿو ڪري ته هو ۽ ان جا ڪجهه دوست هوٽل تي چانهه پيئندي سائين يعني بابا کي رستي تي ڏسندا هئا ته سائينءَ جي رعب کان هوٽل جي پٺئين دروازي کان ڀڄي ويندا هئا ته متان سائين چوي ته ڇوڪرا لوفر ٿي پيا آهن ۽ هوٽلن تي ويٺا آهن. ان دور ۾ مارل ڪوڊ (اخلاقي قدر) ايڏو مضبوط هئا جو سئنيما ته ڇا پر هوٽل تي ويهڻ به عيب هو. هي مان 1945-1940ع جي ڳالهه ٿو ڪيان. پر وڏي ڳالهه آهي بابا جي اخلاقي رعب جي! اڄ ماستر شاگردن سان گڏ هوٽلن تي ويٺا سگريٽ پيئن ۽ مٿان وري شڪايت ڪن ته استادن جي اها عزت نه رهي آهي.
بابا مونکي ننڍي هوندي جڏهن اڃا مان سنڌي پرائمريءَ ۾ هوندو هئس ته ڳوٺ نظر ابڙي ۾ داخل ڪرايو جتي هڪ سٺو استاد سائين جڳتراءِ هو. وري چوٿين درجي سنڌيءَ ۾ ڳوٺ وليد ۾ داخل ڪرايائين جتي سائين آسنداس استاد هو، هيڏو سارو پنڌ ڪري شهر کان ٻاهر ستن اٺن سالن جي ٻار کي موڪلڻ، مونکي سمجهه ۾ نه آيو. شايد ٻهراڙي جي ماحول کان مانوس ڪرڻ مطلب هو يا استاد سٺا هئا. ڪجهه استاد جو اخلاقي ڪردار ڪجهه مائٽاڻي تربيت اهڙي هئي جو استاد لاءِ بيحد احترام هوندو هو. هڪ دفعي پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ راءِ صاحب ٽوپڻ داس واري بنگلي جي ٿلهي تي ڪرسيون وجهيو يارن دوستن سان ويٺا هئاسون ته ڏٺم ته رستي سان هڪ ڌوتي بند پوڙهو هندو پيو وڃي. اکين تي ٿلهن شيشن واري عينڪ، هٿ ۾ لٺ ۽ چمپل ڦاٽل، چتائي چتائي چيم ”اڙي هي ته سائين جڳتراءِ‘“ اٿي وڃي پيرين پيومانس. منجهي پيو پڇيائين ”ابا ڪير آهين؟“ چيم سائين جمال الدين ابڙو. چي ”ابا تون ته سيشن جج آهين نه؟“ مون چيو ”هائو سائين! پر آهيان ته توهانجو شاگرد“ هٿ مان وٺي ٿلهي تي ويهاريومانس. لمليٽ جي بوتل به پياري مانس. ڏاڍيون دعائون ڏنائين. سائين جڳتراءِ عزت لهڻي، يعني ڪمانڊ ڪئي. سندس اخلاق ۽ ڪردار ئي اهڙو هو. عزت ڪمانڊ ڪبي آهي، نه ڪ خيرات ۾ ملندي آهي. پنهنجو اخلاق ۽ ڪردار صحيح هجي ته ڪو ٻيو بيعزتي ڪري ئي نٿو سگهي. اها ڳالهه مان ور ور ڪري پنهنجي گهر ۾ دهرائيندو آيو آهيان. منهنجا ٻار ته اها ڳالهه سمجهي ويا پر منهنجي گهر واري مرحوم اصلي نه سمجهي سگهي. ڇاڪاڻ ته عورتن جو ماحول ئي ٻيو ٿو ٿئي ۽ پچر ٿي هلي.
ڇاڪاڻ ته سندس اخلاق ۽ ڪردار بيداغ هئا، ان ڪري هوءَ پچر ۽ گلا کي بيعزتي سمجهندي رهي. مونکان سوال ڪندي هئي ته ”رستي ويندي توهان کي ڪو گار ڏئي ته اها بيعزتي نه ٿي؟“ مان کلي چوندو هئس، ”سرڪار منهنجي عزت ايتري ٽانڪئي آهي ڇا جو ڪنهن جي گار سان ٽٽي پئي؟“ لاجواب ٿي ويندي هئي پر مطمئن نه ٿيندي هئي. هڪ ڏينهن گهر ۾ ٻارن جي روبرو مون ان موضوع تي سيشن (نشست) ڪيو. مثال ڏنم ته حضور ﷺجن کي به گهٽ وڌ ڳالهايو ويو. مٿس پٿر ۽ گند ڪچرو اڇليو ويو پوءِ ڇا اها حضور جن جي بيعزتي ٿي يا انهن ملعونن جي؟ عزت ماڻهوءَ جي عمل ۽ نيڪ نيتي سان محفوظ آهي، جنهن کي ڪو خارجي عمل، ڪا رهڙ يا رنڊ پهچائي نٿو سگهي.
علامه آءِ آءِ قاضي هڪ لڱا چيو ته ”مان جيڪڏهن ٻهارو کڻي تلڪ چاڙهيءَ تي ٻهارو ڏيان ته مان علامه قاضيءَ مان مٽجي ٻيو ماڻهو ٿي پوندس ڇا؟“ منهنجي مرحوم گهر واري ڳالهه ته سمجهي وئي، ته به چيائين ته ”اهو ٻيو زمانو هو ۽ هاڻوڪو ماحول ٻيو آهي، ماڻهن جي سوچ به ٻي آهي ۽ نه وري اسان اهڙا وڏا علامه آهيون.“ سندس ڳالهه ۾ به سچائي هئي ۽ ڇوڪرين به سندس پاسو کنيون ته اسڪول ڪاليج ۾ سادا ڪپڙا پائي ٿيون وڃيون ته سُڃائيءَ جا طعنا ٿا ملن. ڳالهه اها به سچي هئي پر پرائي سوچ تي پاڻ کي مٽائبو رهبو ته پوءِ ’ريساڙو گدڙ‘ وڃي ٿبو. ڇوڪريون به سمجهي ويون پر عملي طرح سوسائٽيءَ جي ڌارا مان ته عورتون ٿيون گذرن تنهن ڪري مون وڌيڪ سختي ڪانه ڪئي، رڳو بابا جو مثال ڏنم ته ”ڏسو ڪيڏو سادو هو ڪپڙي لٽي کاڌي پيتي ۽ اٿڻي ويهڻيءَ ۾، مسواڙي گهر ۾ رهيو. گاڏي ڪار ته ٺهي ٽانگي ۾ به ڪين چڙهي پر سندس عزت سندس علم ۽ اخلاق جي ڪري آهي جا کانئس ڪير به کسي نه سگهندو.
هاڻي توهان پاڻ فيصلو ڪيو ته هو علم ۽ اخلاق ڇڏي ماڻهو جي سطح تي لهي اچي يا ماڻهو سندس سطح تي پهچڻ جي ڪوشش ڪن ۽ مٿس رشڪ ڪن. جبل تي بيهبو ته سڀڪو سندس چوٽيءَ ڏي نهاريندو ۽ مٿي چڙهڻ جي ڪوشش ڪندو. باقي جي وڇائجِي گِلم ٿي پئبو ته سڀ ڪو مٿس بالم ٿي چڙهي ويهندو. ڇا ڪو پرمتڙيو ٿيڻ قبول ڪندو؟“ بهرڪيف، مناظرو مون کٽيو ۽ سڀ ماٺ ٿي ويا. اڄ جڏهن پروفيسر ڀارواڻيءَ جو ڪلچر بابت مقالو مان گهر ڀاتين سان لاڳو ڪيان ٿو ته مطمئن آهيان ته ڪي، بلڪه ڪافي داڻا چڱائيءَ جا منهنجي هر هڪ گهرڀاتيءَ ۾ پاڇي رهجي ويا آهن، الحمد الله جنهن به شعبي ۾ آهن، ڌيئون توڙي پٽ، مڙيئي ڪجهه قدر يگانا آهن.
نڪي مان، نڪي بابا ڪرامتن جا قائل هئاسون، بابا ته سختي سان ڪرامتن ۽ روحانيت جي مخالفت ڪندو هو. پيري، مريدي ۽ مرشدن ۾ انڌو عقيدو، سندس تنقيد جا موضوع هئا، خفِي ذڪر ۽ جلي ذڪر تي طنز ڪندو هو ته رڳو ’الله الله‘ چوڻ يا ’لاالھ الاالله ‘ جي وِرد مان ڇا ورندو؟ سندس سڄو زور عمل تي هو. چوندو هو ته ” ’الله الله‘ يا ’لاالھ الاالله ‘ چوڻ ته طوطي جي ٻولي آهي، جيسين ان تي دل سان يقين رکي اِهي عمل ڪجن جن باب�