علي خان ابڙو

� الله ۽ سندس رسول حڪم ڪيو آهي. چوندو هو ته، ڪلمي جو مطلب ئي اهو اهي ته زندگي جي هر ڪم ڪار ۾ الله ۽ رسول جي احڪام کانسواءِ، ٻئي ڪنهن جو به حڪم نه مڃجي ۽ سموري زندگي اهڙي نموني ئي گذاري وڃجي. بندو هڪ نوڪر جيان آهي، ڇو ته هو ’عبد‘ آهي.“ مثال ڏيندو هو ته ”جيڪڏهن نوڪر هٿ ٻڌيو بيٺو هجي ۽ پيو چوي ته ’سائين مان تنهنجو نوڪر، ٻانهون، غلام‘ مالڪ چويس ته ’چڱو مان وڃان ٿو، صفائي ڪري ڇڏجانءِ. بوٽ پالش ڪري ڇڏجانءِ ۽ ماني ٺاهي رکجانءِ‘، جڏهن مالڪ موٽي ته نوڪر ٻانهون ٻڌيو بيٺو هجي ته ’سائين مان نوڪر غلام‘ جي پڇيس ته ’صفائي ڪيئي؟‘ چي ’نه سائين‘، بوٽ پالش ڪيئي چي ’نه سائين‘، ماني ٺاهي اٿئي چي ’نه سائين، مان توهان جو نوڪر، غلام، ٻانهون!‘، ته مالڪ کيس نالائق سمجهي ڪڍي ڇڏيندو يا خوش ٿي شابس ڏيندو؟“
اهو حال سڄي امت جو آهي، جو نه الله جي عزت نه رسول جي عزت. رڳو زباني جمع خرچ. پڇاڙيءَ واري بيماريءَ ۾آخري وقت اسان جو ننڍو چاچو علي محمد وٽس آيو ۽ چيائينس ته ”ادا هي ڪلمي پڙهڻ جو وقت آهي ڪلمو پڙهو!“ ته ڪمال اعتماد سان جواب ڏنائينس ته ”هيءُ ته بيڪاري جو وقت آهي، ڪلمو پڙهڻ ته سڄي زندگيءَ جو مسلسل عمل هو، هاڻي پڙهڻ مان ڪهڙو فائدو؟“ چاچو ڏکارو ٿي اٿي ويو. چي ”ڪلمو به نصيب نه ٿيس!“ پر بابا مطمئن هو ۽ سندس منهن تي عجيب پراعتماد رونق هئي. پاڻ اندازو لڳايو ته ان ماڻهن جي عملي زندگي ڪهڙي نه پاڪيزه ۽ بي داغ هوندي ۽ سندس ايمان ڪيڏو نه غير متزلزل هوندو.
بابا وٽ ٻه پٽيوالا هوندا هئا. هڪڙو نائڪ، خيرپور ميرس جو صاحب خان جانوري، جوا هلِ تشيع جو هو، وڏا اڇا شهپر هوندا هئس ۽ گهڻو ڪري روزانو شيوَ ڪندو يعني ڏاڙهي ڪوڙيندو هو، ٻيو ممدڪ اسماعيل جو ننڍو نيٽو خوبرو جوان هو جو بورچيءَ جو ڪم ڪندو هو. ٽيون هو جت ڇاڪاڻ ته تن ڏينهن ۾ آفيسر اُٺ تي چڙهي گشت ڪندا هئا. مون به ڪئين ڀيرا اُٺ جي سواري ڪئي. هڪ دفعي لڪي شاهه صدر جي سرڪاري بنگلي ۾ منزل انداز هئاسين. منجهند جي ماني کائي هٿ ڌوئڻ لاءِ ٻاهر نڪتاسين. اسماعيل هٿ ڌوئاريا ۽ صاحب خان ادب سان بيٺو هو. سامهون لڪيءَ جا جبل ڀت وانگر بيٺا هئا. مون جبل پهريون دفعو ڏٺا هئا. ايئن پي لڳا ڄڻ اوڏڙو بيٺا آهن. ٽاڪ منجهند غضب جي گرمي ۽ لُڪ پي لڳي مون بابا کي چيو ته ”مان جبل ڏسي ٿو اچان“. چيائين ته ”بابا ويجهو ڪونهي ڪوهه پنڌ جو پري آهي!“ مونکي اعتبار نه آيو. ڀلا اکئين بيٺو ڏسان سو چيومانس ته ”توهان رڳو موڪل ڏيو مان ڊوڙي جبل کي هٿ لائي جهٽ ٿو موٽي اچان!“ منع ڪري چيائين ”سڀاڻي ٽانگي تي هلي توکي گهمائي ايندس، اتي چشما به آهن، واهه جو نظارو آهي پر جي مينهن پئجي وڃي ته واهه واهه، جبل تي آبشار وهي هلندا ۽ نئن ڪڙڪا ڪري وهندي!“ ائين چئي بابا سمهڻ لاءِ اندر هليو ويو. اتي خان صاحب چيو ته ”خدا خير ڪري اڄ الائي ڪيڏو مينهن وسندو!“ مون چيو ”ههڙي لڪ ۽ گرمي، هڪ ننڍڙي ڪڪري به آسمان ۾ ڪانهي، مينهن وري ڪٿان پوندو!“ صاحب خان وري به چيو ته ”ڏسجو ويٺا، مون صاحب جا اهڙا ڪيئي معجزا ڏٺا آهن!“ خير مان به اندر وڃي سمهي پيس.
عصر نماز مهل جڏهن نڪرون ته ڪارونڀار لڳو پيو هجي. مينهن جا ڪڙڪا هجن ۽ جبل تان آبشار پيا وهن. صاحب خان فاتحانه انداز ۾ چيو، ”ڏٺئي ننڍا صاحب!“ مون ته سندس ڳالهه تي ڌيان ڪونه ڏنو پر منظر اڃا تائين چٽو ياد اٿم. هاڻي سوچيان ٿو ته ڪرامت ۽ معجزي جو سوال ئي ڪونهي پر الله تبارڪ و تعاليٰ جي رحمت جوش ۾ اچيو وڃي ۽ اهڙا واقعا ظهور پذير ٿين ٿا. ترقي پسند ماڻهو انهيءَ کي اتفاق چون ٿا. بابا پاڻ ان کي اتفاق ۽ الله جي رحمت سڏيو، پر بقول صاحب خان جانوريءَ جي ته اتفاق به ايڪڙ ٻيڪڙ نه، هت ته هر هر اتفاق ۽ حادثا پيا ٿين. مان انهيءَ معمي کي اڃا سمجهي نه سگهيو آهيان ۽ آهي به سمجهه کان ٻاهر.
ڳوٺ ۾ ننڍي هوندي ڇا ڪندا هئاسون. جو هڪڙو ننڍو کڏو کوٽي ان ۾ پاڻي جو دلو هاري هڪ دُٻو ٺاهيندا هئاسون. وچ ۾ هڪ ننڍي ڪاٺي کوڙي پوءِ هڪ ماڪوڙو پڪڙي ان کي ڪاٺيءَ تي چاڙهي ڇڏيندا هئاسون، پوءِ اهو ماڪوڙو ويچارو پيو هلندو هو. چوٽ تي چڙهي خلا ڏسي هيٺ لهندو هو ۽ وري پاڻي ڏسي مٿي چڙهندو هو. اسين کيس ائين لهندو چڙهندو ڏسي مزو وٺي راند ۾ لڳي ويندا هئاسين، ڪلاڪ ٻن کان پوءِ موٽي اچي ڏسون ته ماڪوڙو انهي لهه چڙهه ۾ لڳو پيو هجي. کيس نه اهو مانڊاڻ سمجهه ۾ اچي، نه ان مانڊاڻ کي مٽائي يا ڊاهي سگهي. اسان جي به اها ئي حالت آهي. صبح سان بٽڻ دٻايو ته وٺ وٺان شروع، ويندي جڏهن رات جو بٽڻ بند ڪيو ته ڦهه بستري تي ۽ وري ٻئي صبح مشين جي پرزي وانگر ساڳي ٺڙا ٺڪ شروع. ائين اڇا پئجي وڃن ۽ لڱ جواب ڏئي وڃن. پوءِ خبر پوي ته مار هي مٿان ماري ڪنهن اڻ ڏٺي قوت جي اڻ سڻئي حڪم هيٺ ڪري اچي لڙي ٽيپهري ٿي ۽ اجهوڪي اجهو سج لٿو. اها خبر ۽ ڄاڻ به ڪن ڇٽل ۽ شفاف روحن کي پوي ته پوي، باقي سڀ اوندهه ۾ هٿوراڙيون ۽ ٿاڦوڙا هڻي گدلاڻ ڦهلائي وڃي ته نرڳ يا سرڳ واسي ٿين. ڄاڻي ڄاڻڻهار اسين نٿا ڄاڻون، نٿا ڄاڻون. شل ڪا پنهل کي ٻاجهه پوي. ٻيو ڪو ڳَٿو ڳلي ڪونهي. سچل سائينءَ واهه جو چيو:
ميري آهيان مندي آهيان، بيشڪ تيڏي بندي آهيان،
ڍڪين تون ڍولڻا عيب نه ڦولڻا، ننگڙا نماڻي دا جيوين تيوين پالڻا.
اهي هئا استاد اديب جن جي عمل ۽ ڪردار ۽ ڪلام ۾ ڪو فرق ڪونهي. اڄ ڏيڍ هريڙ وارو به اديب ٿي پيو آهي. ٻڌو اٿم ته اهڙا اديبڙا کِجَ (فرسٽريشن) وچان چون ٿا ته پوڙهن اديبن مان جند ئي نٿي ڇٽي. اهو ايئن آهي جيئن ڪو نئون ڳائڻو يا ڳائڻي چوي ته ميڊم نورجهان يا اُم ڪلثوم مان الائي ڪڏهن جند ڇٽندي. ظاهر آهي ته جند تڏهن ڇٽندي جڏهن توهان به موسيقي جي ان منزل تي پهچندا. هو ته مرڻ کان پوءِ به جيئنديون ۽ ڪي ماپا ۽ ماڻ ڇڏي وينديون. هو مري به ڪونه مرنديون. شيخ اياز به ڪونه مرندو.
موسيقي به ڪن قدرتي عناصر تي قابض ٿيو وڃي. آواز جو جادو يا آواز جي سائنسي ۽ ٽيڪنيڪي جوڙجڪ کان ڪو به انڪار نٿو ٿي سگهي. اڄ سائنسدان آواز جي قوت ماپين ٿا ۽ ڪتب آڻين ٿا. گوريلا باندر ۽ هاٿي به سُر ۽ آواز جو اثر قبول ڪن ٿا. ننڍي هوندي زمين ۾ ڪو ننڍڙو گول نشان ڏسندا هئاسون ته ان کي آهستي آهستي کوٽي ڦوڪون ڏئي مٽي پاسي ڪندا هئاسون ته هڪ ميرانجهڙو مٽيءَ جهڙو جيتامڙو نڪرندو هو. صفا گڪُ مُڪ ٿيو پيو هوندو هئو. هلندو يا ڀڄندو ڪونه هو. نالو ته ڪو به ڪونه هئس پر اسان انهيءَ کي گهگهه سڏيندا هئاسون. پوءِ ٿالهي کڻي ان کي ڪاٺي سان وڄائيندا هئاسين ته اهو جيتامڙو جهڙوڪر نچڻ شروع ڪندو هو. ايئن مزو وٺي وري کيس وارياسي زمين تي رکندا هئاسين ته جهٽ مٽيءَ ۾ گم ٿي ويندو هو. ننڍي هوندي. مونکي ياد آهي ته ڪنهن ٻار کي ماتا، ارڙي يا لاکڙو نڪرندو هو ته امان، جنهن جي هندو عورتن سان ڏاڍي چَس هوندي هئي انهن مان ڪن کي سڏائيندي هئي ۽ اهي اچي ڀڄن يا گيت ڳائينديون هيون، مونکي