علي خان ابڙو

ان گيت جو بند اڃا ياد آهي:
ٺار ماتا ٺار، پنهنجي ٻچڙن کي ٺار!
بيماري کڻي نه ويندي هئي، پر ڪجهه قدر آرام اچي ويندو هو. اڄڪلهه ڊاڪٽر به اها ڳالهه مڃين ٿا. دعا ۽ الفاظ جو اثر ته هر ڪو مڃي ٿو. بابا خود بيمار مٿان هڪ دعا پڙهندو هو ۽ مريض کي فائدو ٿيندو هو پر بابا ان ڳالهه کي اهڙي نموني نه مڃيندو هو. چوندو هو ته الله تعاليٰ کي ٻاڏائجي ٿو ۽ هوئي قادر ۽ شفا ڏيندڙ آهي، اسين ته رڳو عرض ڪرڻ وارا آهيون، بلڪل ٺيڪ، پر اهو به ته ڏسڻو آهي ته عرض ڪرڻ وارو ڪير آهي. بيشڪ الله سائين دعائن ٻڌڻ وارو آهي، پر مون جهڙي هڪ ماڻهو جي دعا ۽ پاڪ پيغمبر جي دعا ۾ الاهي فرق آهي. ڀلا جي آواز، الفاظ ۽ سُر ۾ تاثير آهي ته هڪ نيڪ نيت باعمل ۽ نيڪ ڪردار ماڻهو جي دعا يا صرف اندروني خواهش جو اثر ڇو ڪين ظهور پذير ٿيندو؟ انهيءَ جو اهو مطلب ڪونهي ته اسين ڪچي ايمان جا ٿي ڀورڙا ۽ وسوسي وارا ٿي پئون. بيشڪ نفعو نقصان الله ۽ صرف الله تعاليٰ وٽان آهي.
بابا وانگر مان به انهيءَ اٽل وشواس جي موحد ۽ ذري گهٽ وهابي آهيان، پر هاڻي مون ۾ ڪجهه لچڪ آئي آهي. هڪ دفعي حيدرآباد ۾ مان سب جج هوس ۽ قادري صاحب جو وڏو پرهيزگار، عبادتگذار ۽ فقير منش هو، سو سيشن جج هو. مان وٽس ويس ته، کهڙن جو مخدوم صاحب مخدوم نيڪ محمد وٽس ويٺو هو. ڏاڍي ڳوڙهي گفتگو ۾ مشغول هئا. مخدوم صاحب سان منهنجي به دعا سلام هئي جو مان خيرپور ميرس ۾ جج رهي آيو هئس، اوچتو قادري صاحب، مخدوم صاحب کان سوال ڪيو ته ”قبلا! ڇا تقدير مٽجي سگهي ٿي ۽ موت جو ٽائيم جو مقرر آهي سو ڦري سگهي ٿو؟“ مخدوم صاحب جواب ڏنو ته ”هائو!“ قادري صاحب چپ ٿي پڇيو ته ”ڀلا ڪيئن؟“ مخدوم صاحب مختصر جواب ڏنو ته ”الله سائين پاڻ دعا جو پروويزن(provision) رکيو آهي“. هڪ معصوم ۽ نيڪ بندي جي دعا تقدير مٽائي سگهي ٿي ته پوءِ رواجي ڪرامات يا حادثات جي ڪهڙي حيثيت؟ اهڙا ڪيئي مشاهدا هر ڪنهن جي زندگي ۾ ٿيا هوندا. رڳو ويهي ياد ڪيو ته ڌنڌلا واقعا نروار ٿي پوندا.
ٻي ڳالهه بابا جي جنهن تي مان سختي سان پابند هئس، سا هئي، پنهنجا اعمال. سندس چوڻ هو ته عمل چڱو ڪيو ته اجورو به چڱو ملندو. مون تي اهو اصول اهڙو ذهن نشين ٿي ويو هو جو ڪاليج ۾ امتحان جي ڏينهن ۾ ڇوڪرا نمازون پڙهڻ ۽ دعائون گهرڻ لڳندا هئا، مان الٽو نمازون ڇڏي ڪتابن کي لڳي ويندو هئس ۽ چوندو هئس ته اهائي منهنجي نماز ۽ دعا آهي. بابا ته انهيءَ حد تائين ويندو هو جو چوندو هو ته ”مون لاءِ خير خيرات. ٽيجهو، چاليهو، قرآن خواني ۽ ختما نه ڪجو ڇو ته توهان جو عمل مونکي نه پهچندو. اهو ثواب اوهان کي ئي ملندو، مونکي منهجا عمل ڇڏائيندا!“ مان ڀانيان ٿو ته سندس اهڙا خيال وقت جي تقاضا ۽ ماڻهن کي صحيح راهه تي آڻڻ جي ايماندارانه ڪوشش ۽ پيرن فقيرن ۽ مرشدن جي هڪ هٽي ٽوڙڻ لاءِ ضروري هئا. مون ۾ هاڻي لچڪ آئي آهي. اعمال ۽ خلق پنهنجي جاءِ تي اهم ۽ ضروري آهن ۽ موجب رسالت آهن پر حج بدل به آهي ته دعا به آهي ۽ شفيع المذنبين به آهي. درود شريف ته الله، انسان ۽ ملائڪ به پڙهن ٿا ۽ ان جو ضرور اثر ۽ اجر آهي. الله جو فضل ۽ شافع المحشر جو ڪرم به برحق آهي.
بقول ڀٽائي رحمة الله عليھ جي:
هتُ ڪتڻ واريون ڪيتريون، ڪتڻ ڪبو ڪوهه،
جو بندو ڪم ڪري، سو سڀوئي ڏوهه،
تون پارس آءٌ لوهه، جي سڃين ته سون ٿيان.
مڌو لال حسين به چيو ته ”البيلي ڪيوين ڪَتي“ البيلي ڇو ڪَتي؟ هن جي هر ادا پئي وڻندي سندس ڏنگائي به پئي وڻندي، پر هي ڳالهيون اسان رواجي ماڻهن لاءِ ناهن، پهرين اها منزل ماڻڻي پوندي، نه ته ماڻا ڪونه هلندا، ڪونه وڻندا.
مان هروڀرو ثابتين جي جهنجهٽ ۾ ڦاسجي ويس. هاڻ ته سائنسدان به مابعد الطبيعات کي مڃين ٿا. بيجان مادي ۾ به بيحساب لڪل(kinetic) قوت موجود آهي. ان ۾ به جوهر آهي. مان سائنس جو شاگرد رهيو آهيان، پوءِ وڃي ايل ايل بي ڪيم. هئس اڃا ڪچي ذهن جو سترهن سالن جو الهڙ ڇوڪراٽ پر سوچ ۾ گم ٿي ويندو هوس. هر ڳالهه عجب جهڙي! مئٿميٽڪس هجي، يا بايولاجي، ڪيمسٽري توڙي فزڪس. مونکي هر شعبي ۾ عجيب روحاني منظر نظر ايندا هئا. مثال ڏبا ته وڏي ڊيگهه ٿي ويندي. دل نٿي رهي، هڪ هڪ مثال کڻي ڏجي. حساب ۾ جوڙڪٽ رواجي ڳالهه پر هڪ واڌو هڪ، واڌو هڪ، واڌو هڪ يا ٻه ضربيان ٻه اڻ ڳڻيا اڻ کُٽيا چئجن ته جواب ڪهڙو بيهندو؟ جواب آهي لامحدود(Infinity) . اها لامحدوديت صرف سوچ ئي ٿي سگهي ٿي ۽ اسان جي صوفي فقيرن ’لاحد‘ جو اپٽار ڪيو آهي. لاحد ۾ گم ٿي وڃو ته الله نظر اچي ويندو يا سندس لامحدوديت جو احساس ٿي ويندو. انهيءَ حس ۽ تجسس جو جاڳڻ آهي، ايمان جو پهريون ڏاڪو: يعني توهان مڃو ته توهان جو علم ۽ عقل ناقص آهي ۽ غيب ڪجهه ٻيو آهي. قرآن حڪيم شروع ئي انهي شرط سان ٿو ٿئي ته هي ڪتاب هدايت آهي. انهن متقين لاءِ جي مڃين ٿا ته ڪجهه آهي، غيب يا ڳجهه. جيڪو هو نٿا ڄاڻن.
’نٿو ڄاڻان‘ بنياد آهي هر ڄاڻ جو. هاڻي اچو بايولاجيءَ تي. پهرئين ئي ليڪچر ۾ پروفيسر ملڪاڻي چيو ته بايولاجي (علم حياتيات) جو بنيادي اصول آهي ته زندگي جو وجود اڳي ئي موجود زندگي مان آهي(life exists from pre-existing life) . مان چپ ٿي ويس. ڪلاس وٺي ملڪاڻي صاحب ٻاهر نڪتو ته وٽس وڃي پڇيم ته ”سائين پوءِ نيٺ زندگي آئي ڪٿان؟ ٻئي هٿ کولي چيائين ”خبر ناهي!“ مون اڃا ارتقا ۽ ڊارون جو نالو کنيو مس ته چيائين، ”سڀ ٿاڦوڙا آهن. پر ڪوشش ڀلي ڪجي، تون به ڪر!“ ۽ مون ڏي ڏسي همت افزائي طور مرڪيو. ڊارون ۽ نظريه ارتقا بابت مان به ايترو ڪونه ڄاڻندو هوس پر ٻڌل هئم. هاڻي جڏهن ڪجهه پڙهيو اٿم ته سوچيان ٿو ته جيڪڏهن ڀولڙو ترقي ڪري انسان بڻجي سگهي ٿو ته ڇو ڪين انسان ’اسفل سافلين‘ ٿي ڀولڙو بڻجي سگهي ٿو. جيئن ڊائنو سار مان ڳوهه، سانڊو يا ڪرڙي بڻجي پئي آهي. هي ساري دنيا مڪافات عمل آهي. هاڻي کڻون ٿا ڪيمسٽري يعني علم ڪيميا کي. قسمت سان مون کي استاد سٺا مليا. ميرپور خاص ۾ مئٽرڪ ۾ ڪيمسٽري جو استاد هو مسٽر رامچند مير چنداڻي مئٿميٽڪس جو مسٽر فتح چند ۽ مسٽر ماني. انگريزي ۽ تاريخ جو مسٽر چيلارام کيمچند آڏواڻي. سڀني جا پنهنجي پنهنجي شعبي تي ڪتاب لکيل هئا. مسٽر رامچند مير چنداڻي هڪ ڏينهن سوليوشن (solution) يعني ڳار تي سبق پڙهايو ۽ پاڻيءَ ۾ کنڊ ملايائين ته ڳري وئي، وري کنڊ تيل ۾ ملايائين ته ڪانه ڳري. شام جو مان سندس گهر ويس ۽ پڇيم ته ”اها ڪهڙي قوت يا طاقت هئي جنهن پاڻيءَ ۾ کنڊ کي ڳاري ڇڏيو؟“ چيائين ”اها پاڻي جي خاصيت آهي“ پر مونکي تسلي نه ٿي ۽ پڇ پڇان لائي ڏنم ته اها ڪهڙي قوت آهي ۽ ان جو ماپو ڇاهي؟ چيائين ”اهو مٿي ڪاليج ۾ وڃي پڙهندين، هر پاڻيٺ ۾ پنهنجي پنهنجي ڳارڻ جي قوت آهي ۽ ان کي osmotic pressure يعني ڳارڻ جو زور چئبو آهي ۽ ان کي ماپڻ جو فارمولا به آهي.“ پوءِ وڃي منهنجي ڪجهه تسڪين ٿي.
ڊي جي نيشنل ڪاليج حيدرآباد ۾ فزڪس جو هڪ گنجو پروفيسر هو. نا