علي خان ابڙو

�ي جي جد امجد پير سائين روزي ڌڻي جي ولادت رمضان المبارڪ ۾ ٿي. تولد ٿيڻ سان پير سائين کير نه ڌاتو جيسين مغرب جي آذان آئي ۽ روزو کولڻ جو وقت ٿيو. سڄو رمضان شريف ائين ابهم ٻالڪ روزا رکيا، حضرت عيسيٰ عليھ السلام ڄمڻ سان ڳالهايو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايو. قدرت جو ڪو پرو پاند آهي ئي ڪونه. الائي ڪهڙيون قوتون انسان ۾ لڪل آهن جو وقت اچي ته شايد انسان پنهنجو پاڻ بنا ڪنهن مشيني سهاري جي خلا ۾ سفر ڪري سگهي. ائين ٿيو آهي. هنومان جو هماليه جبل تان جڙي بوٽي کڻي، سريلنڪا پهچائڻ، حضور نبي ڪريم ﷺجو معراج تي وڃڻ، حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو بيمارن ته ڇا مئلن کي جيئرو ڪرڻ، بنا دوا درمل ۽ بنا آپريشن جي. مڃو نه مڃو آهي ته ايئن!
هڪ دوست مونکان کهرو سوال ڪيو ته ”ڇا تو الله ڏٺو آهي؟“ مون ٺڪ جواب ڏنو ته ”هائو!“ چيائين ”مونکي ڏيکار!“ مون چيو ته ”مان ته ڏسان ويٺو، تون نٿو ڏسين سگهين ته مان ڇا ڪيان؟“ سر سلطان محمد آغا خان پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ لکيو آهي ته ”يورپ ۾ سپر هاءِ وي تي ڪار ۾ ويندي مون الله ڏٺو. ڇا ٿيو جو رستي تي هڪ ٻڪريءَ ڦر کي جنم ڏنو، ڦرڙو اڃا ٽنگن تي بيهي به نٿي سگهيو پر ڪڏي لمي اٿيو ۽ ٿڻ ۾ وات وجهي کير ڌائڻ لڳو“ آغا خان فرمائي ٿو ته ”ان منظر مون کي الله ڏيکاريو جو هڪ جيتامڙو گوشت جو لوٿڙو اڃا دنيا ۾ آيو مس آهي ته ڪنهن ان کي ٿڻ چوسڻ جي خبر ڏني ۽ سندس لاءِ اڳ ۾ ئي کير مهيا ڪري ارهه ۾ جمع ڪري ڇڏيو!“ واقعي وڏي ڳالهه آهي جا آغا خان جهڙي عالي دماغ ڏسي ورتي ۽ اسين روز ڏسندي به نٿا ڏسون، اڳي الله کي ڪو نه ڪو روپ ڏنو ويندو هو. انسان جو يا ابوالهول جو يا شينهن ۽ هاٿيءَ جهڙو چهرو ڏيڻ جو يا پٿر جي مورتيءَ جو، پر نبي ڪريم ﷺکي الله تعاليٰ وحيءَ ذريعي هڪ اهڙو تصور ڏنو جو آخر دنيا تائين قائم رهندو ۽ منجهس ڪا ڦير ڦار ڪانه ايندي. فرمايو ويو ته، ”چئه ته الله احد آهي، بيپرواهه آهي، نه ڄڻيو ويو نه ڄڻيائين ۽ هو يڪتا ۽ يگانو آهي“ (سورة اخلاص) مون هت ڄاڻي واڻي قرآني لفظ ’احد‘ استعمال ڪيو آهي ڇاڪاڻ ته ان جو ترجمو نٿو ٿي سگهي. گهڻا مترجم احد جي معنيٰ ’هڪ‘ ڪن ٿا جا منهنجي سمجهه موجب صحيح ناهي. عربيءَ ۾ هڪ کي واحد چيو ويندو آهي، نه احد، هاڻِ جو توهان وٽ واحد ماني يعني هڪڙي ماني آهي ته ان کي ٻه ٽڪر ڪري سگهو ٿا بلڪه ڪيئي ٽڪر ڪري سگهو ٿا، پر الله سائين جو اهو شان ناهي جو حصن ٽڪرن ۾ ورهائجي وڃي. ايئن ماني ته ڇا پر هر چيز کي ٽڪر ٽڪر ته ڇا پر ذرا ذرا به ڪري سگهو ٿا ۽ نيٺ ننڍي ۾ ننڍي ذرو جو توهان ڪري سگهندا، سو هوندو ماليڪيول ۽ ان ماليڪيول ۾ هوندا ائٽم ۽ هر ائٽم ۾ هوندو هڪ نيوڪلس جنهن جي چئوگرد اليڪٽران ۽ پروٽان گردش پيا ڪن. اهو نيوڪلس يا جوهر ’احد‘ ٿي سگهي ٿو. هاڻي ڳالهه جو ڪجهه اندازو ٿيو ته هن سموري ڪائنات جو نيوڪلس يا محور ”احد“ ٿي سگهي ٿو؟ مولانا احمد ملاح ڏاڍو سهڻو منظوم ترجمو ڪري لفظ ’هڪ‘ بجاءِ هيڪڙو استعمال ڪيو آهي. فرمائي ٿو:
چئو آهي حق اِهو، ته الله آهي هيڪڙو،
الله بي اَحتياج سو، نه ڪنهن سڱ سِهو،
ته ڄائين، نه ڄائو، ڪونهين ڪير ڪَهو
جنهن جيڏو. جنهن جِهو هرگز ناهي هيڪَڙو.
الحاج مرزا بشير الدين (قادياني) صاحب به تمام سٺو ترجمو ڪيو آهي ته:
"کہتا چلاجاکہ اصل بات یہ ہے کہ اللہ اپنی ذات میں اکیلا ہے وہ {ہستی} ہے جس کے سب محتاج ہیں وہ کسی کا محتاج نہیں اس نے کسی کو جنا ہے اور نا وہ جنا گیا ہے اس کی صفات میں کوئی بھی اس کا شریک کار نہیں"
مٿيان ٻئي بزرگ ڪمال بصيرت سان لفظ ’هڪ‘ استعمال ڪرڻ کان پاسو ڪري ويا آهن. مولانا احمد ملاح چوي ٿو، ”جنهن جيڏو جنهن جِهو هرگز ناهي هيڪڙو،“ هيڪڙو معنيٰ ”ڪوبه نه“ الحاج مرزا صاحب به چوي ٿو ته ”پنهنجي ذات ۾ اڪيلو“ اهو محاورو به ڏاڍو معنيٰ خيز آهي، حضرت شاهه عبداللطيف فرمايو ته ”قادر ’پنهنجي قدرت‘ سان، قائم آهي ’قديم“. قديم جو مطلب ”اصل ۽ نج“ به وٺي سگهجي ٿو ۽ ’پنهنجي قدرت‘ سان جو مطلب آهي پاڻ مرادو. ڏسو سڀ بزرگ هڪ ئي اک سان ڏسندا آهن.
گهڻا سال اڳ انجيل مقدس ۾ بني اسرائيل لاءِ پڙهيم ته، ”توهان کي وطن مان ڪڍيو ويندو، پوءِ دنيا جي ملڪن ۾ پکڙجي ڇڙوڇڙ ٿي ويندؤ ، پوءِ هڪ وار وري توهان ان سرزمين تي قابض ٿي اچي گڏ ٿيندؤ، پوءِ توهان پاڙي وارن ملڪن سان اچائيندؤ ۽ سندن زمين تي قبضو ڪندؤ ۽ کين تڙي ڪڍندؤ ۽ مٿن طنز ۽ ٽوڪون ڪندؤ‍.“ ٻه هزار سال اڳ ٿيل اهڙي سؤ سيڪڙو سچي اڳڪٿي پڙهي مون رسول بخش پليجي کي ڏيکاري جو لاڙڪاڻي آيل هئو. پليجي صاحب ان ڪرامت کي ڪو وزن نه ڏيندي چيو ته، ”انساني ذهن جي بي انتها قوت جو مان قائل آهيان باقي انهيءَ ۾ ڪابه آفاقي يا روحاني ڳالهه نه آهي.“ ٺهيو.
الله تبارڪ و تعاليٰ جو اهو قرآني ڊيفينيشن ته هو يگانو ۽ يڪتا آهي، ”نه ڄڻيائين نه ڄڻيو ويو، نڪي جهڙس ڪو آهي، نه ڪنهن شڪل صورت جو محتاج آهي، هو هنڌ هر وقت موجود آهي ۽ اهڙو عليم ۽ بصير آهي جو کيس وڻ جي پتي جو لڏڻ به معلوم آهي“، هندو مت ۾ به صرف ٻن لفظن ۾ ”الک نرنجن“ يا ”اوم!“ موجود آهي، منهنجي هڪ دانشور دوست وري به مونکان هڪ کهرو سوال ڪيو ته ”اهو ڪيترو نه منجهيل ۽ ڪنفويشن وارو ۽ ڊسڙ ۾ پير هڻڻ وارو ڊيفينيشن آهي جو هڪ غير مادي، بي شڪل، بي صورت، بي پرواهه ۽ موهوم شيءِ هر هنڌ حاضر ناظر آهي. وڻ جي هر پتي جي لڏڻ ۽ اڏامڻ جي به خبر پويس ٿي!“ مون چيس ته ”حضور تو ۾ به اهڙو هڪ ننڍڙو الله ويٺو آهي، جنهن کي نه صورت شڪل آهي نه هٿ پير، نه اکيون، نه اوزار پر تنهنجي جسم ۾ جيڪي ٻه سئو ڪروڙن کان به مٿي جيو گهرڙا آهن تن تي قادر آهي ۽ عليم، ۽ بصير!“ چيائين ”مونکي ته ڪونه سُجهي“، چيم ته ”اهو ئي ته راز آهي ته توکي پنهنجي جسم يا ان جي اندر جيڪي ڪجهه ٿئي پيو، ان جي خبر ڪونه آهي، پر هُن کي سموري خبر آهي ۽ تنهنجو خيري يا خير گهرندڙ ۽ خيرڪندڙ (بيده الخير) آهي ۽ تو تي ٿيل هر وار کي هڪ سيڪنڊ جي به ڪنهن ڀاڱي ۾ بنا تنهنجي عرض ڪرڻ جي ٽاريو ڇڏي. اهڙو ڪو رحمان رحيم ٻيو؟ اهو آهي سائين جن جو ميڄالو، نه هٿ اٿس نه پير نه اوزار نه اکيون، نه شڪل، نه شبيهه ۽ نه اٿس غرض، پاڻمرادو ويٺو حڪم هلائي، رڳو مٽيءَ جو ذور به تو تي نه سهي، جي مٽي يا واري يا ڪک اڏامي تو ڏانهن اچي ئي اچي ان کان اڳ ’ڪُن‘ چئي تنهنجي اک کي حڪم ڪري جا توکي خبر پوڻ کان اڳ بند ٿيو وڃي!“ منهنجودانشور دوست ويچار ۾ پئجي خاموش ٿي ويو. ڀلا جڏهن خبر ئي نه هجي ته ڊاڙ ڇو هڻجي؟ واڪا ڇو ڪجن ۽ فتويٰ ڇو ڏجي؟ اسان ته وڏڙن جون اوطاقن ۾ ڳالهيون ٻڌيون ۽ سندن دعائون به ٻڌيون ته، ”رب منهنجا! تون ڄاڻين ٿو ته مان نٿو ڄاڻان، شل توکي چڱي وڻي!“ اهي اڻ پڙهيل ڪيڏا نه دانشور هئا!
1950ع کان وٺي 1980ع تائين اهو دور هو جو دهريت دانشوريءَ جو طرع امتياز هئي، جيڪو دهريو سو دانشور، ٻيا سڀ ڀُوڪ! ڪُڇي ڪير؟ ’سنڌ صدين کان‘ سيمينار ٿي هليو، جنهن لاءِ پ�