علي خان ابڙو

�ار علي الانه صاحب کيرون لهڻيون. سڄي دنيا مان محقق ۽ دانشور اچي گڏ ٿيا هئا. انهن مان هڪڙي سويڊش دانشور آسڪو پرپولا کي رشيد آخوند، جو اسان جو پيارو دوست آهي، پنهنجي اباڻي گهر دعوت ۾ گهرايو. مان پهتس ته هو يورپي صاحب ۽ نورالدين سرڪي، سراج الحق ميمڻ ۽ رشيد آخوند اڳ ئي ويٺا هئا ۽ وسڪيءَ جو دور پي هليو. منهنجي اچڻ سان رشيد واڪو ڪري چيو ”اچي ويو هڪ ٻيو دهريو!“ مان بيهي رهيس ۽ اعلان ڪيم ته ”مان دهريو قطعي نه آهيان!“ هو يورپي دانشور به اهڙو هيسيو ويٺو هو جو منهنجو ايئن چوڻ ۽ هو به اٿي بيهي رهيو ۽ چيائين ”مان به دهريو ناهيان!“ هو غريب ڪو ڦاٿو ويٺو هو ۽ ڪڇي نٿي سگهيو. بنا سمجهڻ جي الله سائين کي نه مڃڻ ۽ بنا سمجهڻ جي مڃڻ ڳالهه ته ذري گهٽ هڪ آهي. ٻئي مجهول. ان ڪري قرآن الحڪيم الله تعاليٰ جي صفتن سان ڀريو پيو آهي. ڀلا انسان به ڇا آهي سواءِ صفات جي، نه ته ماڻهو ماڻهوءَ جهڙو. باقي نالي ۾ ڇا رکيو آهي؟ انگريزي ادب ۾ شيڪسپيئر جو مقولو آهي ته “what is in a name?” اسان جو سانگي شاعر، ڇتو سانگي، فرمائي ٿو ته، ”اهو ڇتو نانءُ ڌريائون ڪهڙي عضوي تي.“ جسم جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته، ”هي ته مٿو آهي، هي اکيون، هي هٿ پير، هي ٽنگون ٻانهون، پوءِ ڇتو نانءُ ڌريئون ڪهڙي عضوي تي؟“ وڏو سليس ۽ معنيٰ خيز سوال آهي. دانشور حضرات پاڻ سوچن ۽ سلين، صفات، صفات، بس صفات ئي سڀ ڪجهه آهي.
ڀاءُ رشيد آخوند هاڻي چوندو آهي ته مان دهريو نه ناستڪ آهيان. ناستڪ کي انگريزي ۾ ائگناسٽڪ چوندا آهن، جنهن جي معنيٰ آهي ”نڪا خبر آهي، نڪا خبر پوي ٿي ۽ نه ماديت کانسواءِ ڪا ڄاڻ پوي ٿي.“ الحمد الله اهو ته ٿيو بانبڙا پائڻ ۽ ڪنهن شيءِ جي ’اصل‘ کي نه سڃاڻڻ. مان فلسفي نه آهيان ۽ نه شيخ اياز وانگر فلسفي جو ايڏو مطالعو اٿم، باقي ماده جي اصليت تي ۽ ان جي لڪل قوتن تي سائنسي اصولن مطابق مون اڳ ۾ ئي ڪجهه روشني وڌي آهي. باقي ’اديون آئون اڻڄاڻ، مونسان مون پرين ڀورائي ۾ ڀال ڪيا.‘ اهڙي عقلمنديءَ کان ڀورائي چڱي! ڀلا جي ماديت کانسواءِ ڪا ڄاڻ نه ٿي پوي ته ڇا انساني جسم هڪ مادو ناهي؟ ان ۾ ته سڀ ڌاتو پيل آهن ۽ هر ڌاتو جو پنهنجو پنهنجو بي پناهه قوتن وارو جدا اڻو يعني ائٽم ٿئي ٿو پوءِ ته انساني جسم بي پناهه قوتن جو هڪ جوالا مکي چئبو. ميڄالو جو هڪ ننڍڙو الله ٿيو هر انسان ۾ ويٺو آهي. اهو به ته مادي قوتن جو ڀنڊار ۽ مادو ئي آهي.
مادو ڇڏيو، هاڻي ته سائنسدانن مخالف مادو (antimatter) به ڳولهي لڌو آهي ته هر جسم يا مادي جو مخالف مادو وجود ۾ آهي. ان کي ئي اسان جا عامل، مجذوب ۽ ديني بزرگ همزاد چوندا هئا، جنهن جو سائنسي ثبوت اڄڪلهه ملي چڪو آهي. ماٺ ڪيان ته مشرڪ ٿيان! منهنجا دانشور دوست چوندا ته جمال هاڻي واڦي پيو ۽ دقيانوسي خيال ’همزاد‘ ۾ اعتبار پيو ڪري. همزاد جي ڳالهه پوءِ ٿا ڪيون، اول اچو ’خيال‘ تي. خيال ئي ته جڙ آهي هر سوچ ۾ فلسفي توڙي حيات ۽ موت جو. مارڪسزم، ’خيال‘ کي ’آئيڊيا‘ چئي هڪ مفروضو ٺاهيو ته ”خيال ته بذات خود ڪجهه نه آهي ۽ مادو ان کان اڳ يا اول آهي. خيال پوءِ جي پيدائش آهي“، سچل سائين ته ڳنڍ سلجهائي ڇڏي، پر اسان جي دانشورن کي ديسي فيلسوف بجاءِ ولايتي فيلسوف کپي، سچل سائين سليس نموني چيو ته، ”مين ته ڪوئي خيال هان ڄلسان نال خيال دي“ آهيان ئي خيال ۽ هلائڻ وارو به خيال آهي ۽ ائين ’ڪريئٽر‘ ۽ ’ڪريئشن‘ يعني خلقڻهار ۽ تخليق کي هڪ ڪري ويو. مهاتما گانڌي به اهو ئي اصول اپنايو. قرآن الحڪيم ته ٻن لفظن ۾ سڄو بکيڙو ختم ڪري سلجهائي ڇڏيو. ”هو الاول وهوالآخر“ اول به هو آهي ۽ آخر به هو. اهڙي مختصر سليس ۽ بامعنيٰ سمجهاڻي ٻيو ڪير ڏيندو؟ سڄو هي مانڊاڻ، ڪائنات جو وجود، مادو ۽ خيال، حيات ۽ موت ۽ ٻيو سڀ ڪجهه انهن ٻن لفظن ۾ بند ٿي ويو.
هاڻي اچون ٿا مخالف مادي يا همزاد تي، جنيوا جي يورپي لئباريٽري (سائنسي کوجنا گهر) ۾ سائنسدانن مادي جي ذرن جي کوج لڳائيندي ’مخالف مادو‘ نه رڳو ڳولهي لڌو پر هڪ شيشي گهر جي خال ۾ جوڙي به ڏيکاريو جتي 1932ع کان وٺي ذرن تي کوجنا ٿي رهي هئي. سائنسدانن جي اها سڄي رپورٽ منهنجي سامهون رکي آهي، جنهن جو مفصل ترجمو ڪرڻ منهنجي وس کان ٻاهر آهي، نه ئي عام ماڻهو اهو سمجهي سگهندو. سائنسدان ان رپورٽ ۾ فرمائن ٿا ته ڏيڍ لک ڪروڙ ورهيه اڳ جڏهن مادو وجود ۾ آيو ته ان سان گڏوگڏ هوبهو اهڙو ئي مخالف مادو يعني همزاد وجود ۾ آيو ۽ اهو ”اڃا جيئي“ پيو! ۽ اهو همزاد، مادي جي بلڪل آئيني جي عڪس جهڙو آهي ۽ جيئن اسين ڪيون پيا ان جيان مخالف عمل پيو ڪري مثلاََ اسان وقت ۾ اڳتي يعني مستقبل ۾ پيا وڃون ته هو وري پوئتي يعني ماضيءَ ڏي پيو وڃي. ”هر شيءِ پنهنجي اصل ڏانهن موٽي ٿي“ (قرآن)، پوءِ هي ماضي حال ۽ مستقل ڇاهي، پوءِ اي عقل وارؤ سوچيو. (قرآن) پوءِ وقت ڇاهي؟ آئنسٽائين چوي ٿو ته ”وقت ته زيرو محض هڪ ٻڙي آهي، جنهن کان شروعات ڪجي ٿي ته وقت به شروع ٿئي ٿو. وقت مستقل نه آهي، شروعات ڪرڻ سان شروع ٿئي ٿو.“ هلائين ته هلي هلان، بيهارين ته بس، واڳ تنهنجي وس آئون ڪا پاڻ وهيڻي.
اسان جي يارن نه اضافت جي ٿيوري پڙهي آهي ۽ نه وقت، مسافت ۽ چمڪ يعني نور تي سوچيو يا سمجهيو آهي، آئنسٽائن لائيٽ کي مستقل (constant) سڏي ٿو باقي وقت ۽ فاصلي کي غيرمستقل، وڌيڪ پليجو صاحب ڄاڻي ٿو، مان نٿو ڄاڻان، مان ته پنهنجي چريائپ ۾، خفتي ته آهيان، سوچيان پيو ته ڪٿي اسين ڪو اولڙو يا عڪس ته ناهيون ڪنهن گذريل ڊرامي جو جنهنجو اڳئي ڊراپ سين ٿي چڪو آهي، پر جي اصل آهيون ته پوءِ اسين زمين اندر هونداسون ۽ اسان جو همزاد ٻاهر. بلهي شاهه فرمائي ٿو، ”بلها اسان مرڻا ناهين، گور پيا ڪوئي هور.“ ڏسو هڪ صوفي بزرگ ههڙي دقيق سائنسي حقيقت کي ڪيئن ڄاتو، خبر ناهي ته قبر ۾ اسين آهيون يا اسانجو همزاد. ڪو مڙئي ٻاهر آهي ۽ پوءِ ڪهڙو عجب، ته ان سان ملاقاتون به ٿين. جنگ بدر ۾ جيڪي ڪفار قتل ٿيا ۽ کوهه ۾ اڇلايا ويا تن سان ٽن ڏينهن کان پوءِ حضور اڪرم ﷺجن مخاطب ٿيا ته حضرت عمر رضي الله عنھ چيو ته، ”يا رسول الله ﷺ! هي ته ڍونڍ آهن، هي ته ٻڌن ڪونه ٿا“، پاڻ فرمايائون ته ”هي توهان کان وڌيڪ ٻڌن ٿا“ (سيرة مصطفيٰ مولوي محمد عظيم شيدا“ ’هم اسمع منڪر‘ صفحو 178) هاڻي جيڪڏهن مئا اسان کان به وڌيڪ ٻڌن ٿا بلڪ منڪر نڪير جي سوالن جا جواب ڏين ٿا ته هي ته عجيب اسرار آهي ۽ سائنسي راز آهي.
مان ڪراچي ۾ 1969ع جي آڪٽوبر ۾ بدلي ٿي آيس. منهنجو سيشن جج هو مسٽر هدايت حسين سي.ايس.پي ڏاڍو چڱو ۽ مذهبي ماڻهو هو. مون لاءِ جيئن ٻڌي رکيو هئائين ته هي دهريو آهي، سو جو مونکي نمازون پڙهندي ڏٺائين ته حيران ٿي هڪ ڏينهن منهنجي چيمبر ۾ پاڻ هلي آيو ۽ چيائين ته ”ابڙا صاحب توکان هڪ سوال پڇڻ آيو آهيان ته ڪهڙي سبب يا دليل هيٺ تون الله کي مڃين ٿو”“ مون چيو ”ڪنهن به سبب ۽ دليل کانسواءِ!“ جواب اهڙو وڻيس جو اٿي مون