علي خان ابڙو

� چيائين، ”ڪيون جي وه تو بهت اڇا آدمي هئه، هم ني تو ڪڀي ڪسي ڪي سياه پهلو پر نظر نهي ڪي، وه تو بهت خوبيون ڪا مالڪ هي، بلائو اس ڪو “ ڊاڪٽر نامي آيو ته علامه صاحب ڏاڍيءَ محبت سان ساڻس مليو ۽ ڊاڪٽر صاحب پنهنجيون مجبوريون ٻڌائڻ شروع ڪيون، ته علامه صاحب روڪي چيس ته ”اسان ته تو ۾ رڳو خوبيون ڏٺيون، باقي تون ڄاڻين تنهنجو عمل. اسان ڪا فتويٰ ڪانه ڏني آهي!“
سچ ڀلا انسان انسان تي فتويٰ ڪيئن ڏيندو؟ حضرت عيسيٰ عليھ السلام به فرمايو ته” فتويٰ نه ڏيو، متان توهان تي فتوائون اچن!“ هر ڪو انسان ڪمزورين ۽ اوڻاين جو گهر. وڏي ڳالهه ته هر ڪو پنهنجو پنهنجو ادراڪ ۽ شعور رکندڙ، تنهن کي ٻئي جي مقرر ڪيل معيار جي چِيلي تي ڪيئن هلائبو يا پرکبو؟ آسڪروائيلڊ چيو ته، ”مان دوستن سان محبت ڪندو آهيان، سندن اوڻاين سبب ۽ دشمن سان سندس خوبين سبب.“ محبت، قدر ۽ عزت آهي ته پيارن جون چلولايون ۽ اوڻايون به پيون وڻنديون. باقي خوبي ته دشمن جي ڏسي داد ڏبو. غالب به فرمايو ته ”هيءَ ڪهڙي دوستي آهي جو دوست بڻيا آهن، ناصح!“ دوستن جو ڪم آهي مدد ڪرڻ، مرهم رکڻ، نه ڪه نقطه چيني ڪرڻ.
ڪالهه تاريخ 9 نومبر 1995ع تي مون وٽ سوڀو گيانچنداڻي آيو، جنهن کي سنڌي اديب گُرو ڪري سمجهندا آهن. آهي به گُرو. اچڻ سان منهنجي اڇي ڏاڙهي تي ريمارڪ ڏنائين ته ”هيءَ ته خبيثن جهڙي ڏاڙهي آهي!“ مون چيو ”مان ته خبيث نه آهيان!“ پوءِ خيال آيو ته چوانس ها ته ٽئگور ۽ گرونانڪ جي ڏاڙهي بابت تنهنجو ڪهڙو خيال آهي؟ گهڙي رکي وري چيائين ته ”شيخ اياز جا ته انجيس ئي ڍرا ٿي ويا آهن!“ اڙي ڀائي فتوائون ته ملا ڏيندا آهن پوءِ اهي کڻي ادب جا ملا هجن يا ڪميونزم جا. ههڙو مهان اديب ۽ دانشور سو ائين چوي! هوڏانهن علامه صاحب هڪ معمولي بگل وڄائيندڙ لاءِ چوي ته ”ڀائي سمجهدار آهي سمجهي پيو چوڻ ڏيوس“، ۽ هڪ بي عمل خاڪسار جي ساراهه ڪري ۽ چوي ته ”اسان ته منجهس ڪا اوڻائي ڪانه ڏني آهي“ هتي فتويٰ اها آهي ته شيخ اياز کي ڪڇڻ نه ڏيو ۽ جمال کي ڏاڙهي رکڻ نه ڏيو. واهه گرو واهه. ڪاسترو ۽ چي گويرا جا پوئلڳ ڏاڙهي رکن ته اهو ٺيڪ آ.
عجب زمانو آيو آهي، جو ڏاڙهي رکڻ تي ٽوڪ زني ٿي ٿئي، علي احمد بروهي به هڪ مجلس ۾ مون کي چيو ته ”جمال تنهنجي ڏاڙهي هوش مان نڪري وئي آهي!“ هڪ پاسي ’اسلام!اسلام!‘ به چئبو ۽ حب رسول ﷺجي دعوي به ڪبي ته ڪنهن کي نيچو نوائڻ لاءِ بيهوده ٽوڪ به هڻبي نه ته سڀني جي والدن، چاچن، مامن کي ڏاڙهيون هيون، ٻيو ته ٺهيو هندو عامل به ڏاڙهي رکندا هئا. منهنجي يادگيري ۾ زائفون ڏاڙهي ڪوڙيندڙ لاءِ چونديون هيون ”ماريو ڏاڙهي ڪوڙيو، مادي منهون!“ وغيره. ڀائپي ۾ ڪنهن کي سزا ڏيندا هئا ته چوندا هئا ته ”ڏاڙهي ڪوڙي شهر ۾گهمايوس“، اها وڏي بيعزتي جي ڳالهه ليکبي هئي. ٻيا ته ٺهيو ٻُچي به ڏاڙهي رکائيندا هئا ڀنڀي ۽ چاپئين ڏاڙهي جي ته ڪچهرين ۾ تعريف هلندي هئي. سنڌي ثقافت ۾ ڏاڙهي کي چوندا ئي هئا ’سونهاري‘. سونهاري جي معنيٰ نه رڳو سونهن واري پر سڳوري به آهي. ڏاڙهي تي ساک وٺبي هئي. وعدي وفا لاءِ ۽ سچ ڳالهائڻ لاءِ به چئبو هو ته ”رک ڏاڙهي تي هٿ!“ ڪيترا محاورا ٺهيا، مثلاََ ’ڏاڙهي ته ڏيکاري وڃجان‘معنيٰ ملاقات ڪجانءِ. چئبو ته ’ڏاڙهيءَ ۾ ڪونه اٿس‘ معنيٰ ڪانئر آهي. دليري ڪانه اٿس، ’ڏاڙهي نه لڄائجانءِ‘ يعني ڪو اعتراض جوڳو عمل نه ڪجانءِ ؛ اهڙو هو ڏاڙهي جو مان ۽ شان.
انگريز جن کي ماڻهو ڀولڙي ۽ لنگور سان تشبيهه ڏيندا هئا، پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن نوڪريون حاصل ڪري انهن جي تقليد ڪرڻ شروع ڪئي ته سڄو سارو ڪلچر ئي الٽو لڳو، ڏاڙهي ۽ پڳ تي ٽوڪون جدا طاقت ۽ محنت تي به جلهه ٿيڻ لڳي. اڳي جو حشمت ۽ طاقتور سجيلي بدن تي ماڻهو ٻلهار ويندا هئا ۽ ’جنهن جا پير پنج سير‘ جو فاتحانه الاپ ٿيندو هو، تنهن جي جاءِ تي نوان ڳيچ ڳائڻ ۾ آيا ته ”سنهڙا ٻانهن لوڏجان ۽ سهڻا رومال کڻجانءِ!“ اسان جي بهادر ۽ سگهاري ڪلچر کي ائين ڪمزوري ۽ نفاست ۾ تبديل ڪيو ويو. اسان جي ناچ ’هو جمالو‘ توڙي جهمر ۾ ڇاتي ۽ ٻانهن جي ٻل ۽ لوڏ جو اظهار هو. اسان جي نوجوانن ان ۾ به ولايتي تقيلد ڪندي پولهه جي لوڏ جو اضافو ڪيو. جنهن سان اصل مفهوم نه رڳو مٽجي، پر معدوم ٿي ويو. هڪ دفعي محترمه پروفيسر اينميري شِمل صاحبه چيو ته، ”توهان جي ڪلچر ۽ ڊانس يا ناچ، تي اٺ جي لوڏ جو اثر آهي.“ انهي ۾ شايد ڪجهه سچ به هجي پر پوءِ به اهو فطرت کي ۽ محنت کي وڌيڪ ويجهو آهي. مون محترمه کي جواب ڏنو ته ”توهان جي مغربي ڪلچر ۽ ناچ تي جنسيات ۽ جمنئزم (جسماني ورزش ۽ نمائش) حاوي آهي.“ جواب ڪونه ڏنائين، اسان جو جنهن شيءِ سان محبت ۽ انس هوندو ان جو اثر ضرور قبول ڪندو.
اسان جا خاڪسار علامه صاحب جا عاشق هئا. سو نه رڳو علامه صاحب جهڙي ڊريس پائيندا هئا پر ڳالهائڻ جو لهجو به اهو ئي اختيار ڪندا هئا ته پوءِ جيڪي عشق رسول ﷺ ۾ مبتلا هوندا سي ڇو نه ائين ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا؟ مان اڳي چوندو هئس ته ملان اسان کي حضور سائين ﷺجن جون سوليون سوليون سنتون ٻڌائن ٿا مثلاََ سرمو پائڻ، ميندي لڳائڻ، خوشبو استعمال ڪرڻ وغيره وغيره پر وڏيون سنتون مثلاََ جهاد ڪرڻ، لنگهڻ ڪاٽڻ، پيٽ سان پٿر ٻڌڻ، پٽ تي سمهڻ، سادو پهرڻ ۽ ورهائي گڏجي کائڻ جهڙيون ڳالهيون نه ٻڌائين ٿا، نه انهن تي زور ڏين ٿا. پر مان غلط هئس. محبوب جون ننڍيون ننڍيون ڳالهيون به اهڙو ئي وڻن ٿيون جهڙيون سندن تيز تند ۽ مشڪل ڳالهيون ۽ جيڪڏهن حب آهي ۽ نيت سچي آهي ته فرق مٽجي وڃي ٿو. ان سلسلي ۾ پير سائين روزي ڌڻي (پير صاحب پاڳاري جي جد امجد) جون ملفوظات پڙهي ڏسو ته عجيب لطف ايندو. ڪيوبا ۾ ڪاسترو ڏاڙهي رکي ٿو ۽ انقلابي ليڊر چي گويرا ڏاڙهي رکي ٿو ته اسان جا هندستاني توڙي پاڪستاني نوجوان، شرف سمجهي ڏاڙهي رکن ٿا ۽ پوءِ اهو فيشن ۾ شامل ٿي وڃي ٿو ۽ ڪير به کين طعنو نٿو ڏئي. پر جيڪڏهن ڪو رسول عربي ﷺجي اتباع ۾ ائين ڪري ٿو ته ان تي ملامت وسي ٿي. ڇاڪاڻ ته پاڻ ۾ اهڙي جرئت ڪانه اٿن يا صرف رسول ڪريم ﷺسان عداوت. هي ته سنئين سڌي منافقي چئبي.
اصل ڳالهه پي هلي سائنس ۽ حيات جيوڙن جي. سائنسدان ان نتيجي تي پهتا آهن ته انهن ڪروڙها حيات جيوڙن مان هر هڪ ۾ سندن ماءُ پيءُ ۽ وڏڙن جون عادتون، اخلاق حتا ڪه بيماريون وغيره وديعت ڪيل آهن، اهو ته اسان مان هر ڪنهن اکئين ڏٺو آهي. شڪل شبيهه ته ٺهيو پر عادتون گفتار ۽ لوڏ به هڪجهڙي! ڳڙهي ياسين جي محترم ڪريم بخش بروهي اٺ پٽ ڄڻيا. سڀ اي ڪي بروهي سندس حيات جيوڙي ۾ اهڙي ڪا ذهانت ڀريل هئي جو سندس هر هڪ پٽ پنهنجي پنهنجي شعبي ۾ داڻو هو داڻو. هڪڙو سندس پٽ علي نواز بروهي اسان سان گڏ انٽر سائنس ۽ پوءِ انجنيئرنگ ڪاليج ۾ گڏ هو. ڏاڍو پيارو ۽ قابل. الله کيس حياتي ڪانه ڏني جو ڪاليج جي