علي خان ابڙو

پنجن منٽن کان پوءِ چانهه پيئو پر کير ٿورڙو ملايوس، نه ته چانهه جي خوشبو (ايروما) گهٽجي ويندي.
هڪڙو لطيفو به ٻڌايومانس ته لپٽن جي سائي دٻي واري ’گرين ليبل‘ چانهه استعمال ڪندا آهيون. سو دٻو ويو مهانگو ٿيندو ٽن رپين مان پنج پوءِ اٺ ۽ ڏهه رپيا ٿي ويو سو مسٽر عبدالحق وڪو سان شڪايت ڪيم ته ”سائين چانهه ته ڏهه رپيا دٻو ٿي وئي آهي ته ٻئي هٿ مٿي کڻي چيائين ته ”سائين الله ڪري پنجاهه رپئي دٻو ٿئي“. وائڙو ٿي چيم، ”ڇو؟“ چيائين ”سائين اهو ئي ته هڪڙو شوق ٿا ڪيون، ڀلي پنجاهه رپئين ٿئي!“ ڳالهه وڻيم پر ماڳهين گرين ليبل ملڻ ئي بند ٿي وئي، ڪجهه وقت دوستن معرفت انڊيا مان گهرائڻ لڳاسون، نيٺ وڃي ييلو ليبل تي پياسون، ان جي ڪوالٽي (ساخت) ۾ فرق آيو ته اصفهاني بليڪ اسپاٽ تي گذارو ٿيڻ لڳو. پوءِ ته ايتري ملاوٽ ٿيڻ لڳي جو چانهه جو مزو ئي نڪري ويو. سائين غوث علي شاهه اٿيو ته اخبار جو ساليانو چندو پندرهن رپيا ڪڍي ڏنامانس، مونکان ته اهو واقعو وسري ويو پر شاهه صاحب پاڻ ياد ڏياريو. ائين اسان چئن ڄڻن جي دوستي پختي ٿيندي ويئي.
ڳالهه پئي هلي ننڍي يا وڏي عمر جي. مان چوٽيهه پنجٽيهه سالن جو هجان. غوث علي شاهه صاحب ڇوڪراٽ هجي ۽ نئون نئون وڪيل ٿي آيو هو. سو ڳالهائيندي مون ڪنهن جو ذڪر ڪندي چيو ته ”هو اڃا ڇوڪرو آهي، اسان جيترو!“ ته شاهه صاحب کان سَٺو نه ٿيو ۽ چئي ڏنائين ته، ”سائين جي توهان ڇوڪرا آهيو ته اسان جا ته پويان ڏينهن آهن“ مان ڪجهه هٻڪي ويس ۽ پاڻ لاءِ ڇوڪري جو لفظ استعمال ڪرڻ ۾ احتياط ڪرڻ لڳس. پوءِ جڏهن شاهه صاحب ڪراچيءَ ۾ قانون جو وزير ٿي آيو ۽ سندس عمر پنجاهه کن سال هئي ته چيومانس ته ”شاهه صاحب هاڻي ڪيئن پاڻ کي جوان ٿا سمجهو يا پويان ڏينهن آهن!“ هڪدم ياد اچي ويس ۽ کلندي چيائين، ”اسان ته جوان لڳا پيا آهيون!“
هڪ دفعي شاهه صاحب سان ڪچهري ڪندي پڇيومانس ته ”شاهه صاحب وڪالت جو ڪهڙو حال آهي؟“ چيائين ”پويان ڏينهن آهن!“ اهو جملو شاهه صاحب جو جهڙوڪر تڪيو ڪلام هئو. انهيءَ تي خيال جي ڏي وٺ ڪندي چيومانس ته ”منهنجي دعوت ڪر!“ چيائين ته ”دعوت ڪجي پر پوءِ، ڇاڪاڻ ته منهنجي جاءِ غريباڻي علائقي ۾ گهٽين ۾ آهي، توهان لهي ڪونه سگهندا. ڪنهن چڱي هنڌ جاءِ وٺان ته پوءِ دعوت ڪبي!“ مون چيو ته ”هاڻي! ڇو ته سڀ گهٽيون لتاڙيون پونديون ۽ هر هڪ ايندڙ ويندڙ کان ڏس پڇبو ته چوندا ته جج صاحب غوث علي شاهه ڏي پيو وڃي!“ ڳالهه سمجهندي مشڪيو چيائين ته ”بس سڀاڻي!“ مون چيو ”هائو!“ هونئن مان گهڻو ڪري ڪنهن وڪيل وٽ نه ويندو هئس. نه دعوت کائيندو هئس. شاهه صاحب منهنجي زندگيءَ ۾ پهريون وڪيل هئو، جنهن کان دعوت گهري ورتم. پوءِ ته گهٽين مان ٿيندو، اڪيلو ئي اڪيلو پڇائون ڪندو، شاهه صاحب جي آفيس ۾ مٿي ماڙيءَ تي پهتس. بس مان ۽ شاهه صاحب، ٻوڙ ماني کائي واپس موٽيس. پٽيوالن سان به پاڻ ڳالهه ڪيم ته شاهه صاحب جي دعوت تي ويو هئس. ڳالهه مشهور ٿي وئي.
شاهه صاحب کي پهريون ڪيس جيڪو مون وٽ مليو سو هو ٿڏي تي پڪڙيل چور جو. ٿڏي تي پڪڙيل جوابدار مشڪل سان ڇٽندو آهي. شاهه صاحب وڌي ضامن جي درخواست جنهن جي مخالفت سرڪاري وڪيل سيد علي عباس ڪئي ته فرياديءَ جي وڪيل گل محمد شيخ به ڪئي جو هڪ گاگهه ۽ هوشيار وڪيل هو. مون شاهه صاحب کي چيو ته ”محنت ڪري هاءِ ڪورٽ جو رولنگ (فتوائون) ڪڍي اچي“. ٻه ڏينهن مهلت ورتائين ۽ آيو ته هڪ به رولنگ ڪانه آندائين. چيائين ته ڪا به رولنگ ڪانه ملي. مون پڇيومانس ته ڪهڙي نقطي تي قانون ڳولهيائين، چيائين چوري جي قلم 379 ۽ 380 تي. ڀري ڪورٽ ۾ چيومانس ته ”شاهه صاحب پينل ڪوڊ وڃي قلم 49 ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ تي قانون ڳولهيو!“ وڪيل به وائڙا ٿيا ته جج صاحب ته ظاهر ظهور ڌر بڻيو ويٺو آهي. ٻئي ڏينهن شاهه صاحب کوڙ سارا ڪتاب کڻي آيو ۽ ويو رولنگون پيش ڪندو. مون صاف چيومانس ته ”ضامن منظور ٿيو پيو آهي. مون رڳو چاهيو ٿي ته توهان محنت ڪيو!“ شاهه صاحب محنتي ۽ هوشيار ته هو سو ويو چڙهندو ۽ ناميارو وڪيل ٿي ويو. جڏهن چيف منسٽر ٿيو ته پاڻ مونکي چيائين ته ”مان جو ڪجهه آهيان سو توهان جي ڪري“ اها هئي شاهه صاحب جي عظمت، منهنجو عمل ته معمولي هو صرف هڪ جونيئر وڪيل کي همٿائڻ.
هڪ ٻئي وڪيل صاحب سان به مان ائين هليس، اهو هو حيدرآباد جو آفتاب شيخ جو بعد ۾ ايم پي اي ميئر ۽ سينيٽر ٿيو پر جڏهن مان هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته مونسان ڄڻ ته وڙهيو ٿي ڇاڪاڻ ته سندس ڀاءُ کي جو سب جج هو تنهن کي هاءِ ڪورٽ رشوت جي الزام هيٺ نوڪري مان ڪڍيو ٿي، حالانڪه رجسٽرار جو اهڙن معاملن ۾ عمل دخل هوندو ئي ڪونه آهي، اهو آهي پنهنجو پنهنجو ظرف!
ڌڻي بخش مستوئيءَ جي ڳالهه، عمرين جي ڳالهه ۽ وڃي وڪيل صاحبن جي ظرف تي پياسون. بابا پنجونجاهه سالن جي عمر ۾ رٽائر ڪري ڪجهه وقت ميرپور خاص ۾ گذاري، لاڙڪاڻي ادا شمس وٽ اچي رهيو. سندس مشغلو هو ڪتاب لکڻ، قرآن شريف جو تفسير لکڻ ۽ اخبارن ۾ مضمون ڏيڻ، ادا شمس ڇاڪاڻ ته عملي سياست ۾ هو ته بابا جو به اهڙن معاملن تي ڌيان مرڪوز رهيو، هڪ ڪتاب لکيائين ’اسلام ۽ اليڪشن‘ جو ڇپجي ظاهر ٿيو. ٻيو ڪتان لکيائين ’اسلام ۽ ڪميونزم‘ جو قلمي صورت ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ سوڀو گيانچنداڻي وٽ پيو آهي. ايتري ۾ 1947ع ۾ پاڪستان ٺهيو ۽ هندو ملڪيتون وڪڻي لڏڻ لڳا. امان جنهن جو هندو عورتن سان گهڻو اٿڻ ويهڻ هو تنهن ڏاڍا وس ڪيا ته هندو نه لڏين پر هي ته تاريخي عمل هو سو ڪير ٿي روڪي سگهيو؟ هندن فرنيچر ۽ ٻيو گهريلو سامان ٿي وڪيو سو ته امان اصل نه ورتو، باقي گهر ته کپندو هو، جنهن گهر ۾ راءِ صاحب ٽوپڻ داس رهندو هو، جنهن جو پٽ گوبند مون سان گڏ پڙهندو هو. سو وڪائو ٿيو، شاندار، ڪشادو سول لائينس ۾ گهر، صرف ڏهن هزارن ۾! اسان وٽ ڏهه هزار به ڪونه هجن.
سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’شادي ڪيو ته رزق پاڻمرادو اچي ٿو وڃي ۽ گهر ٺهرائڻ شروع ڪيو ته پاڻئي ٺهي ٿو وڃي‘. مان انهن واقعن جو اکين ڏٺو شاهد ۽ زنده مثال آهيان، خبر ناهي ماڻهو باقي پريشان ڇاکئون ۽ ڇو ٿا ٿين؟ بس اهو سڀ ڪنهن جو پنهنجو روَيو ۽ سرشٽ آهي، نه ته حياتي ته ڏاڍي مٺي آهي، پوءِ جيڪو جيئن ڏسي! شيخ اياز صاحب چوي ٿو، ”گهڙي گهڙي گهاءَ“ مان ته چوان ٿو ته ”گهڙي گهڙي پيار، پيار جا انبار لڳا پيا آهن، رڳو چڳڻ واري جي چوڳي تي نظر پوي“ پٿر ۾ اندر ويٺل ڪيئين کي به رزق ملي ٿو. پيار به هر ڪنهن وٽ جهول ڀري اچي ٿو، باقي ڏسڻ واري جو ڏوهه آهي. نظر نظر جو فرق آهي.
مان نئون نئون وڪيل ٿي آيس، لاڙڪاڻي ۾. روزانو شآم جو رستي تي ڇڻڪار ڪري ڪرسيون ٻاهر وجهي ويهبو هو. اهو آهي گرميءَ جو ڪلچر، پوءِ ڌما ڌم ڪچهري لڳندي هئي. هرڪو آيو ويو آسائش ڪري چار ٽهڪ ڏئي اٿي ويندو هو. توهان انهيءَ کي اوطاقي ڪلچر به چئي سگهو ٿا. اتي مون وٽ هر روز هڪڙو اڻ واقف ماڻهو اچي ويهندو هو، پٽڪو ٻڌل، ڪا�