علي خان ابڙو

يا ڏناسون. مڄاڻ ته احمد خان لانگاهه وٽس ڪم ڪندو هو سو مون وٽ آيو ۽ چيائين ته ڪجهه درستيون ڪري ٺاهي جوڙي ٽائپ ڪري نئين درخواست وجهبي ۽ ان تي ڪجهه خرچ ايندو. مان حيرت ۾ ويٺو کيس ڏسان ته سندس ڀاءُ کان شمس ڪهڙي في ورتي هئي جو هي وري شمس جي ڀاءُ کان صرف ليپا پوتيءَ جا پئسا ٿو گهري. مون کيس ڪا به ورندي نه ڏني، پر لانگاهه صاحب سيڙجي ڪمال جي گهر حيدرآباد ويو ۽ کانئس في وصول ڪري آيو. واه ڙي زمانا واهه! پئسو اهڙو ته ڪو آهي جو سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته، نر کاريو ڇڏي. لانگاهه صاحب هونئن ته تمام چڱو ماڻهو نيڪ، بااصول پر پئسي آڏو ڪمزور. ٻيا به ڪيئي اهڙا دوست ڏٺم پر ڍڪي ڀلي.
بابا جي پينشن کان سواءِ ادا شمس مرحوم جي ڪافي آمدني هئي پر يار ويس، سخي ۽ مهمان نواز اهڙو جو وٽس هڪ پائي به ڪانه بچندي هئي. ڪورٽ مان موٽي اوطاق ۾ ڪوٽ لاهي ويهي مس ته دوست احباب وڃي ڪوٽ جي کيسن مان نوٽ ڪڍن. حضور شرم ۽ وضعدار اهڙو جو ڪنهن کي ڪونه جهلي. رڳو ايترو بار بار چوندو هو ته گهر جي خرچ لاءِ پندرهن رپيا بچائجو. اهي پندرهن رپيا روز گهر واريءَ کي ڏئي چوندو هو ”هاڻي پاڻ ئي گهر هلائجانءِ وڌيڪ ڪونه اٿئي!“ هوءَ بختاور به اهڙي صابر ۽ شاڪر جو کڻي ماٺ ڪندي هئي. اڄ به شمس جي سخا پروري ۽ صبر جا واقعا ماڻهن کي ياد آهن، جيتوڻيڪ کيس گذرئي 32 سال ٿي ويا آهن. غريب غربو، مستري مزدور، ٽانگي وارا اڃا به سندس ڳڻ ڳائيندا آهن.
چوندا آهن ته ’الله هڪ دروازو بند ٿو ڪري ته سئو دروازا کولي ٿو‘. هندو ماڻهو اها حقيقت ڄاڻندا هئا. نوڪريءَ ۾ اکيون وجهي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي ڪونه ويهندا هئا، نڪو هوٽلن تي ويهي چانهه جا آرڊر هڻندا هئا. هڪدم ڪرت سان لڳي ويندا هئا. ڪو گهوراڙو، ڪو ڦيري وارو، ڪو مٿي تي ٽول کڻي ته ڪو بهن جو ڪُنو کڻي روزيءَ ڪمائڻ کي لڳي ويندا هئا ۽ ڏسندي ڏسندي ترقي ڪري ويندا هئا ڌنڌا ڪو کٽا آهن؟ ڪا خاص سيڙپ جي به ضرورت ڪانهي. مٿي تي ڇٻو زيتونن جو کڻي نڪرو ته شام تائين پنجاهه سئو رپيا ڪمائي موٽبو. پر مسلمان کي ڌنڌي کان عار، اصل ٻرو پيو چڙهندن. وڏيري جي پيرن کي ويٺو زور ڏيندو، باقي پورهيو ڪونه ڪندو.
اسان جنهن دور ۾ هئاسون ان ۾ اهو نوڪريءَ جو ڀوت سوار ڪونه هوندو هو. مون انٽر سائنس پاس ڪئي ۽ اين اي ڊي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا به مليم ۽ پنجاهه رپيا ماهوار اسڪالر شپ به، پر مان ڪو ٻي مٽيءَ جو ٺهيل هئس الائي ڇا جو هر هر اهو خيال پيو اچيم ته انگريز جي نوڪري ڪيئن ڪبي؟ ۽ انجنيئري کاتي جي رشوت ۾ ڪيئن منهن وجهبو؟ نڪو مان انقلابي هئس نڪو دولتمند ته به انگريز جي غلاميءَ ۽ رشوت کي اسان جي پيڙهي ۾ ڪڌو ڪرتوت سمجهيو ويندو هو. هڪ ڏينهن هڪ غريب ماڻهو هاسٽل ۾ آيو ۽ اچي ڳالهه ڪيائين ته ڪلارڪن کانئس رشوت وٺي ڪم ڪري ڏنو. اسان جو نه واسطو نه وجهه، تڏهن به چار پنج ڇوڪرا گڏجي سيڪريٽريٽ وياسين ۽ چيف منسٽر جي آفيس ۾ وڃي سندس سيڪريٽري ۽ پٽيوالي تي زور وڌوسين ته اسان کي چيف منسٽر سان ملايائين، چيف منسٽر هو رڄ چڱو مڙس ۽ شريف ماڻهو پير الاهي بخش سو هڪدم اندر گهارايائين. اسان ڪاوڙ ۽ غصي ۾ کيس دانهن ڏني ته هينئين رشوت پئي هلي. پڇيائين ته ”توهان کان ورتي اٿن ڇا؟“ ۽ اسان جواب نهڪار ۾ ڏنو. پوءِ به اسان کي اطمينان ڏياريائين ته اتي جو اتي بيٺي پير قدم کڻندو ۽ اسان جو شڪريو به ادا ڪيائين جو کيس اهڙو اطلاع ڏنوسين. اسان به خوش ٿي وياسو. اهو هو باهمي اعتماد، وزير صاحب کي اسان تي اعتبار ۽ اسان کي وزير صاحب ۽ حڪومت تي اعتبار. هاڻي اهو باهمي اعتماد مفقود ٿي ويو آهي تڏهن ڳالهه وڃي گارگند، جهڳڙي ۽ احتجاج تي پئي آهي. اهڙو هو ان وقت جي نوجوانن جو جذبو.
ابا پاڪستان جو ٺهيو ته ريل گاڏيءَ ۾ سفر ڪندي مون پنهنجي گنهگار ڪنن سان ڪن نوجوانن کي چوندي ٻڌو ته، ”اماں، جو رشوت نہیں لیتا وہ تو بدھو ہے“ اهو ضرور مائٽن جو سبق هوندو. بابا جو ڪراچيءَ آيو ته کيس چيم ته ”مان پڙهندس ڪونه ، ڌنڌو واپار ڪندس!“ ذرو به منهن ڪونه گهنجايائين. پاڻ همت افزائي ڪندي چيائين ته ڪيترائي سيٺ منهنجا واقف آهن. شام جو ئي وڃي ساڻن مشورو ڪري ٻڌائيندو. ٻئي ڏينهن انهن سيٺين جا نالا ٻڌائي چيائين ته چون ٿا ته هي جو بندر روڊ ۽ جهونا مارڪيٽ ۾ گاڏڙن تي مال وڪڻندا وتن، اهي سڀ نوجوان سندن ڪروڙ پتي سيٺين جا پٽ آهن. ائين ڌنڌو سکي ترقي ڪن ٿا. بابا چيو ته تون به چوين ته انهن سيٺين سان ملايانءِ ۽ پوءِ گاڏڙو وٺي شروعات ڪر. مان منجهي پيس ۽ جواب ڪونه ڏنم. منهنجي وڏي پٽ بدر به رشوت واري نوڪريءَ کان صاف انڪار ڪيو. اڄ پنهنجي سر ماشاء الله معزز ماڻهو آهي.
ڌنڌي ۾ وڏي برڪت آهي. حيدرآباد ۾ خان بهادر جلال الدين کان مسلم ليگ لاءِ چندو وٺڻ وياسون. مان، قاضي عبدالمنان ۽ عبدالشڪور منشي صدر ۾ رٽز هوٽل ڀرسان وڏو ڪشادو بنگلو هئس. قدآور، بدن ۾ ڀريل، شڪل شبيهه جو ٺاهوڪو، شيرواني ۽ ڪڙتي سان، شهپرن کي تاءُ ڏيندو آيو. پنجابي گاڏڙ سنڌي ڳالهايائين. پاڻ ٻڌايائين ته هو ريلوي اسٽيشن تي گهوراڙو هو، پوءِ ڪيبن لڳايائين ۽ بعد ۾ ريلوي ريسٽورانٽ جا ٺيڪا کنيائين ۽ هن درجي تي پهتو. کيس پنهنجي محنت مزوري تي ندامت ڪانه بلڪ فخر هو. کپري جي راءِ صاحب شيوَڪرام وٽ اڪيچار جايون، دڪان، زمينون، باغ ۽ ماڙيون هيون. پڇيومانس ته ”راءِ صاحب ايترو سڀ ڪجهه ڪيئن ٺاهيوَ؟“ چيائين ”صفا مسڪين اڻ پڙهيل هئس. پائي پيسو ڪونه هئم. سو هڪ سيٺ کان ڏهه رپيا اڌارا وٺي نڪتس. واٽ تي پرارٿنا ڪيم ته ڀڳوان هن ڏهن جي نوٽ کي رڳو هڪ ٻڙي وڌيڪ هڻي ڏينم ته تنهنجا لک ٿورا، پوءِ ته ڀڳوان الائي ڪيتريون ٻڙيون هڻندو ويو ياد به ڪونه اٿم!“ اهو آهي محنت جو ڦل. رب جو پالڻهار آهي اهو ڏئي ٿو، بي حساب ڏئي ٿو رڳو طلب ڪيو ۽ وِک وڌايو.
ڪراچيءَ ۾ امپريس مارڪيٽ ۾ هڪ ٻهراڙيءَ جو سنڌي، يارو ڪاسائي آيو، اگهه وڌيڪ وٺندو هو پر گوشت تمام سٺو رکندو هو. مٿان ڳالهائڻ جو به رُکو! جيڪڏهن ڪو گراهڪ رڳو اگهه پڇندو هئس ته چوندو هو ”هل بابا هل، گوشت ڪونهي، کپي ويو!“ تڏهن به ڪراچيءَ جا سڀ سکر ۽ وڏا ماڻهو پڇا ڪري يار محمد وٽ ويندا هئا. منهنجي مرحوم گهر واري ته رڳو چوندي هئس ته ”ادا يار محمد ڏهه سير گوشت تيار ڪري رک ته مان ٻي خريداري ڪري ٿي اچان“ ته ”حاضر!“ چئي ٻين جو ڪم ڇڏي اسان جو ڪم ڪري رکندو هو. پوءِ رڳو چئبس ته پئسا ڪيترا ته جيترو چوندو هو اوترو ڏئي ڇڏبس ته خوش ٿيندو هو ته قدردان ته اهڙا. ٻيا ڪاسائي ٽيهه رپيا سير وڪڻندا هئا ته هي ٻٽيهه يا پنجٽيهه وٺندو هو. ته به ويو چڙهندو.
ڄام صادق علي به يار محمد کان گوشت وٺندو هو. يار محمد ويو چڙهندو ۽ ڪراچي ۾ بنگلو به ٺهرايائين ۽ ڪار به رکيائين. اسان جا نوجوان ڪاسائيءَ جي ڌنڌي کي عيب ڪري سمجهندا. منهنجو هڪڙو سانگي مائٽ، پوليس ڪانسٽيبل هوندي گهر ۾ ٻيڙيون ٻڌند�