علي خان ابڙو

� هو ۽ چڱو خوشحال ٿي ويو. گهر به پنهنجو اٿس ۽ اڃا تائين رٽائر ٿيڻ کان پوءِ نانوائيءَ جي هوٽل صبح جو ڏهين وڳي کان ٽين چئين وڳي تائين هلائي ٿو ۽ انهن پنجن ڇهن ڪلاڪن ۾ سئو کن رپيا ڪمائي ٿو. ٻيو منهنجو سانگي مائٽ گاڏڙي تي ڳنڍيري وڪڻڻ لڳو. اڄ سٺو پڪو گهر اٿس ۽ سندس پٽ چڱين نوڪرين سان آهن. انهيءَ ۾ ڪو اهم ڪونهي برڪت ئي برڪت آهي.
برڪت تان ياد آيم ته هڪ برڪت پنجابي اسان سان پڙهندو هو. اسڪول مان ئي پڙهڻ ڇڏي وڃي چمڙي جو ڌنڌو ڪيائين. کلون وٺندو ۽ وڪڻندو هو.اهو به عزت وارو واپاري ٿي ويو. هي جسٽس غلام رسول شيخ ۽ سندس ڀاءُ غلام النبي شيخ ائڊووڪيٽ به اصل چمڙي جا واپاري هئا. خبر ناهي اڄڪلهه جي نوجوانن کي مٿي ۾ الائي ڪهڙو اٺ ويٺو آهي جو ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي هوٽلن ۾ ويٺا آهن ۽ پٽيوالي، ماستري يا ڪلارڪيءَ جي نوڪري پٺيان سٽون ڏيندا وتن ۽ پاڻ کي ٻين کان مٿڀرو سمجهن، علم ته نوڙت آڻيندو آهي پر هي يار خودپسندي ۽ پوءِ خود فريبي جي ڄار ۾ وڪوڙجي نااميدي ۽ ملولائپ جو شڪار ٿيو وڃن. خود پسندي جنم ڏئي ٿي خود مطلبي ۽ انفراديت کي. نتيجتاََ سماجي ڌارا مان نڪري، ڪڙم قبيلي کان لاپرواهه ۽ لاتعلق ٿي اذيت پسند ٿيو پون. پوءِ يا ٻين کي مارين يا ڌاڙا هڻن يا خودڪشي ڪري پنهنجي ئي لاش تي ڳوڙها ڳاڙڻ جو تماشو ڏسي سڪون وٺن. اسان جا اديبڙا وري، خودڪشي تي نوحا لکي، ان کي شهادت سڏين. ڇا جي شهادت؟ ڪارو منهن آهي اهڙن بزدل ڪوئن جو جيڪي ٻڏي مئا ۽ پوئين کي مصيبت جي آڙاهه ۾ اڇلي ويا. هو زندگيءَ کان ڊڄي ويا. پهرئين نمبر جا ڀاڙي هئا. اسان جا، ابتي سوچ وارا ليکڪ وري چون ته موت کان ڪونه ڊنا. ڪوڙ، سئو سيڪڙو ڪوڙ، موت کان نه ڊڄن ها ته مري ٿين ها نه مات. پوءِ ته دلير ٿي سر جو سانگو لاهي، تڪليفن کي اکين تي چائين ها ۽ بي رحم غلط سماج سان مهاڏو اٽڪائين ها، پر هي ڀاڙيا ته پنهنجن کي سهائڻ خاطر غلط ڪاري اختيار ڪري هڪ گندي روايت کي هٿي ڏئي ويا.
مونسان گڏ ايل ايل بي ۾ عيد محمد کوکر گڏ پڙهندو هو. غريب هو سو مون صلاح هئين مانس ته منهنجي ڀاءُ شمس وٽ يا مون وٽ هليو اچي ته ٺهي ٺڪي آفيس، رهائش ۽ لئبريري ملي ويندس. ”هائو!“ چئي گم ٿي ويو. ڏاڍو خوش مزاج، قابل ۽ محنتي ماڻهو هو. ڇهن مهينن کان پوءِ اوچتو بازار ۾ ملي ويو. ڏوراپو ڏئي پنهنجي آفيس ۾ وٺي آيوسانس ۽ حال احوال پڇيومانس ته ”ڇا پيو ڪرين؟“ کلي جواب ڏنائين ته ”هَـرَ تي بي اي ايل ايل بي لکائي ڇڏيو اٿم، پيو ٿو ڪاهيانس!“ بعد ۾ ٽريزري آفيسر ٿيو ۽ مشهور قابل، محنتي ۽ ايماندار آفيسر ثابت ٿيو. غربت، ڪڏهن به منجهس احساس ڪمتري پيدا نه ڪئي. شهاڻي لا ڪاليج ڪراچيءَ ۾ منهنجو هم ڪلاسي هئو. اسان جا ٻيا مشهور مسلمان هم ڪلاسي هئا شيخ اياز صاحب، عبدالوحيد ڪٽپر، جسٽس عبدالقادر شيخ، جسٽس آغا امداد علي (جنهن جو والد صاحب جسٽس آغا حسن به هاءِ ڪورٽ جو جج هو) ۽ علي گوهر خان کهڙو، خانبهادر کهڙي جو ڀاءُ.
عيد محمد پنهنجي غربت ۾ مست خاڪي زين جي قميص ۽ سلوار ۽ ترڪي ٽوپي پائيندو هو جا ميري هوندي هئي ۽ ڪنارن تي گر لڳل هوندي هئس. ڪڏهن به سوٽ ڪونه پاتائين. لاپرواهه، کلڻو ۽ مزاحيه طبيعت جو ماڻهو هو، جنهن ڏينهن ڪاليج جي الوداعي دعوت پئي ٿي ته ان ڏينهن عيد محمد کي نئين خاڪي سلوار قميص ۽ نئين ترڪي ٽوپي پيل هئي ۽ ڦاٽل بوٽ بجاءِ نئون بوٽ پاتل هئس. مون ڏانهس ڏسي مشڪيو ته زور سان چيائين ”الله جو قسم پنهنجا اٿم!“ ۽ ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳو. مون چيومانس ته ”ڏاڍو ٺاهوڪو ٿو لڳين“ ته هڪ پارسي ڇوڪري جا اسان سان گڏ پڙهندي هئي ان ڏانهن اشارو ڪري چيائين ته ”ڇو ڪِين، انهيءَ کان ته گهڻو چڱو آهيان!“ انهيءَ زماني ۾ اعليٰ تعليم يافته هجڻ جو مٿس ڪو منفي اثرنه هو، جيئن اڄڪلهه جا ڇوڪرا چار اکر پڙهي واندا خان بڻجي والدين تي بوجهه ٿيو پون . عيد محمد نه ڪئي هم نه تم وڃي هر ڪاهڻ لڳو.
مان جڏهن 1961ع کان وٺي 1963ع تائين سجاول ۾ جج هئس ته ان علائقي ۾ چوري ڏاڍي هئي. سجاول سب ڊويزن هڪ تعلقو نه بلڪ ڄڻ ته الڳ ضلعو آهي. جنهن ۾ چار تعلقا آهن، سجاول، ميرپور بٺورو، جاتي ۽ لاڏيون يا شاهه بندر. اتان جا وڏا ماڻهو سڀ هڪ ٻئي سان وڙهيل هئا. ڪو ڪنهن سان ٺهيل ڪونه هو. سجاول ۾ مهر علي شاهه جو ون يونٽ ۾ ڊپٽي اسپيڪر به هو ۽ علي شير شاهه، بٺوري ۾ خواجه محمد عيسيٰ جو فقير سڏائيندو هو ۽ ڪشتو کڻندو هو پر هئو وڏو استاد ۽ ٻيو جمال خان لغاري جو خانبهادر فضل محمد خان لغاريءَ جو ڀائيٽيو هو ۽ ميمبر اسيمبلي به هو، جاتيءَ ۾ مامون خان ملڪاڻي جت قوم جو سردار، لاڏيون ۾ محمد يوسف خان چانڊيو ميمبر اسيمبلي، دڙو ۾ ارباب غلام دستگير ۽ جاتي ۾ خليفو غلام قادر ٿهيم جو درگاهه مغل ڀين عرف مگرڀين جو متولي هو، سڀ صاحب هڪ ٻئي جي خلاف ۽ سڀني جو نشانو مقامي آفيسر.
مان جڏهن چارج وٺڻ ويس ته جسٽس نانا مونکي چيو ته ”ابڙا ڏاڍي ڏکي صورتحال کي منهن ڏيڻو پوندئي پر مونکي يقين آهي ته تون ڪامياب ٿيندين ۽ مثال قائم ڪندين ته آفيسر کي ڪيئن هلڻ کپي!“ ٿيو به ائين. جنرل برڪيءَ کي موڪليو ويو ته سر زمين تي انڪوائري ڪري قدم کڻي، هن هڙني آفيسرن کي بدلي ڪري ڇڏيو، سواءِ منهنجي. ماڻهن کان مسئلا پڇيائين ته هرڪنهن چوريءَ جي دانهن ڪئي. چوريءَ جا سبب پڇيائين ته ڪنهن ڇا چيو ڪنهن ڇا چيو. بٺوري وارو فقير محمد عيسيٰ خواجه ڏاڍو دلير دل گڙدي وارو مڙس هئو. سچ چوڻ کان يا ٻڌائڻ کان رهندو ڪونه هو، سو اٿي اسٽيج تي آيو ۽ ڀرئي ميڙ ۾ جنرل برڪيءَ کي چيائين ته ”جنرل صاحب! چوريءَ جو اصل سبب آهي تعليم. ڇورا مئٽرڪ پاس ڪري نڪما ۽ نالائق ٿيو پون، نه هر ڪاهن، نڪو هنر اچين. اصل اڳيون نور به چٽ. پوءِ هوٽلن تي ويٺا چانهيون پين ۽ گانا ٻڌن ۽ اتي ئي ويٺا چوريءَ جي مال جو ڀنگ تي سودو ڪن ۽ چورن سان ياريون رکن.“ ڳالهه ۾ ڪافي وزن هو ۽ جنرل صاحب چيو ته هو حڪومت کي هنري اسڪول کولڻ لاءِ آماده ڪندو.
اهو 1961ع ۾ اڄ پنجين جنوري 1996ع. منهنجي ڄاڻ موجب سجاول سب ڊويزن ۾ اڃا تائين هنري اسڪول ڪونه کليو آهي، ٿئي ڇا ٿو جو ڪا چڱي رٿابندي ٿئي ٿي ۽ پئسا منظور ٿين ٿا ته شهري آبادي وارا، جن وٽ اخباري زور، ڪامورا شاهي جو زور ۽ هنگامي بازي جو زور آهي، سي رٿائون شهرن ڏانهن منتقل ڪرايو ڇڏين ۽ ڳوٺ ۾ دور افتاده آباديون هر ترقيءَ کان وانجهيل رهجي وڃن ٿيون. ڪامورا شاهي، اخبارون ۽ اقليتي طبقا پاڻ ۾ قدرتي ڀائيوار آهن ۽ هڪ ٻئي جي زور تي هلن ٿا ۽ هڪٻئي کي هشي ڏين ٿا ۽ ڳجهي مدد ڪن ٿا. ڇاڪاڻ ته سندن جياپو انهيءَ ۾ آهي. جمهوريت ۾ کين ڪڏهن به فائدو ڪونه پهچندو تنهن ڪري فطري طرح هو جمهوريت جا توڙ جا ويري آهن. جمهوريت ايندي مس ته ڳانڍڙ سانڍڙ ٿي ان جي پٺيان پئجي ويندا ۽ ان کي هاڃو رسائي يا توڙئون اکيڙي پوءِ ساهه پٽيندا. اهي سڀ طبقا پٽين ۽ چڪين ٿا وڏيري ۽ هاري کي، جيڪي جمهوريت ۽ سياست ذريعي اڃا مس ساهه پٽين ٿ�