علي خان ابڙو

م بکن ۾ ۽ واپاري عيشن . ڪپهه به اسان جي ملڪ جو وڏي ۾ وڏو ذريعو آهي زرمبادله ڪمائڻ جو. انهيءَ سان به واپارين اهو حال . نتيجو اهو ٿيو جو ماڻهن وونئڻ بجآءِ ڪيلا، مرچ، زيتون، انب مڱيرا ۽ ٻيا وکر جهڙوڪ ادرڪ ۽ هيڊ پوکڻ شروع ڪيا ۽ ڪپهه جي پيداوار گهٽجي وئي. جڏهن حڪومت اک پٽي ۽ اگهه وڌايا ته ماڻهن وري وونئڻ پوکڻ شروع ڪيا ۽ هن سال 96-1995ع ۾ رڪارڊ پيداوار يعني هڪ ڪروڙ ڳٺڙيون پيدا ٿيون آهن، معنيٰ ملڪ تان ڏولاوا ئي لهي ويا ۽ جام زرمبادله اچي ويندو ۽ ملڪ پيرن ڀر ٿي ويندو.
اسان وٽ گڏهه دماغ ۽ اٺ جهڙن حاڪمن ۽ منافق شهري دانشورن جي کوٽ آهي ئي ڪونه . وڏي واڪ بيوقوفيءَ جون ڳالهيون ڪندا وتن ۽ پنهنجي پر ۾ سمجهن ته وڏو ڪو سياڻپ جو اصول نروار ڪيو اٿن. ضياءَ جي مارشل لا دور ۾ جنرل فيض علي چشتيءَ کان سوال ڪيو ويو ته ”ملڪ ۾ افراط زر آهي ان لاءِ ڇا سوچيو اٿوَ؟“ صاحب موصوف عقل جهاڙيو ته ”ٻاهرين ملڪن مان پاڪستاني ماڻهو ناڻو ڪمائي موڪلين ٿا. انهيءَ ڪري افراط زر آهي.“ ڀوڪپائيءَ جي به حد ٿيندي آهي. هت ته گڏهه ۽ اُٺ چوڻ کان سواءِ چارو ئي ڪونهي ٻاهرين ملڪن مان ناڻو ڪمائجي ايندو ته افراط زر گهٽبي. وڌندي ڪانه. انهيءَ ڪري پاڻ ڪوشش ڪبي آهي ته ماهر، مزور ۽ ٻيا ماڻهو گهڻي ۾ گهڻا ٻاهر موڪلجن ته ناڻو ڪمائي ملڪ موڪلين ته افراط زر گهٽجي ۽ ڏيتي ليتي جي توازن رکڻ ۾ مدد ملي، پر هتي هڪ فوجي جنرل صاحب سمجهيو ته ”افراط زر جو مطلب اهو آهي ته ماڻهن وٽ پئسو گهڻو آهي ۽ آسوده حال آهن“. ڪير ويهي اسڪول کولي پڙهائي اهڙن پڪن گهڙن کي.
ٻيو به هڪ واقعو مون سان پيش آيو. مان هئس ليبر ڪوٽ جو جج. هڪ برگيڊيئر صاحب جو ڪراچي جي ضربخاني جو مئنيجر هو سو مون وٽ آيو ۽ ضرب خانه گهمڻ جي دعوت ڏنائين. کيس ڪو ليبر پرابلم، مزدورن جو مسئلو درپيش هو. برگيڊيئر صاحب مونکي بار بار اهو ذهن نشين پئي ڪرايو ته هو ملڪ کي روزانو ڪروڙن روپين جي پيداوار ٿو ڏئي سو سندس ڀرپور حمايت ڪئي وڃي. پوءِ مونکي ضربخاني وٺي وڃي سڄو نوٽن ڇاپڻ جو سلسلو ڏيکاريائين ۽ بار بار فخر سان چوندو رهيو ته ”روزانو ڪروڙها رپين جي پيداوار پيو ڏيان ملڪ کي!“ ڪير چوي ڪير ڪڇي؟ اقتصاديات جو معمولي شاگرد به ڄاڻي ٿو ته پيپر ڪرنسي (ڪاغذي نوٽن) جو تڇ برابر ملهه ناهي. اهي صرف حڪومت جي ضمانت تي مٽا سٽا جو ذريعو آهن. اڄ حڪومت ضمانت ڪڍي وٺي ته سڀاڻي صبوح جو هڪ ڪروڙ پتي يا لک پتي، ڪک پتي ٿي پوي. ان ڪوري ڪوڙ کي ڄاڻندي به ڪراچيءَ جا ڪوڙا دانشور ۽ هٿرادو اقتصادياتي ماهر ويٺا ڪوڙ ڪٽين ته سڄي پاڪستان کي ڪراچي ويٺي پالي ڇاڪاڻ ته ملڪ جي ڪل ٽئڪس جو سٺ سيڪڙو ڪراچي ٿو ڏئي، اول ته ڪاغذي نوٽن جا بنڊل ڏيڻ سان پيداوار ۾ ڪو اضافو نٿو ٿئي ۽ وڏي ڳالهه اهي ڪاغذي نوٽ به سڄي ملڪ جا رهواسي کڻي اچي ٿا ڪراچي کي ڏين. هي ڏيتي ليتي جو اهڙو بکيڙو آهي جو توهان کي لئو ٽالسٽاءِ جو ڪتاب (what then must we do) جو پنهنجي سر مطالعو ڪرڻو پوندو. خوش قسمتيءَ سان ان ڪتاب جو سنڌيءَ ۾ سٺو ترجمو ڪري نورالدين سرڪي صاحب سنڌي ادبي بورڊ جي تعاون سان ”نيٺ ڇا ڪجي“ جي عنوان سان ڇپائي پڌرو ڪيو آهي. لئو ٽالسٽاءِ پاڻ هڪ وڏو شاهوڪار ماڻهو ۽ ڪائونٽ يا لارڊ هئو پر ان سان گڏ نهايت وڏو دانشور مخلص ۽ الهه لوڪ ماڻهو هو،. هن چيو ته ”پئسا معنيٰ پورهيو“ ۽ وڌيڪ ڇنڊڇاڻ ڪري چيائين ته ”پورهيو ۽ پيداوار گڏجي، سماجڪ سهوليت لاءِ پئسي جو روپ وٺن ٿا جو هڪ جڙتو ٽڪساٽ آهي“. ٽالسٽاءِ پڇي ٿو ته ”ڀلا اهي پئسا اچن ڪٿان ٿا؟“ چوي ٿو ته اقتصادي ڦرلٽ جو سلسلو آهي ۽ اهو عوام جي پگهر جي پورهئي کي وڌ ۾ وڌ پنهنجي قبضي ۾ رکڻ آهي. پوءِ ويچارو عوام پنهنجي وڃايل وٿ، هر چيز، محنت ۽ ملڪيت، وڪڻڻ تي مجبور ٿئي ٿو.، پورهيت گهڻو ڏئي ٿو ۽ گهٽ وٺي ٿو. مزدور جي محنت جو ڦل سندس هٿن مان نڪري آهستي آهستي بيڪار شخصن جي جهوليءَ ۾ پوندو وڃي ٿو. جدا جدا ترڪيبن ۽ چالاڪين سان پورهيت عوام کان زندگيءَ جون سڀ سهولتون کسي پنهنجي لاءِ قارون جو خزانو گڏ ڪيو وڃي ٿو. شهر اهڙي جڳهه آهي جتي هر چيز خرچ ته برابر ٿئي ٿي پر پيدا ڪجهه به نٿو ٿئي، جتي پورهيتن کان زندگيءَ جون ضرورتون کسيون وڃن ٿيون. اها ڦرمار اهڙي ته منظم طريقي سان ڪئي وڃي ٿي جو ڦرمار ڪندڙ آساني سان ٻين جي محنت تي قبضو ڪري وڃي ٿو.
هي ته ٿيو ٽالسٽاءِ، روس جو هڪ مٿي ڦريل پوڙهو جاگيردار. ڏسون ته اسان جو پنهنجو هڪ سنجيده، شريف مخلص حڪيم محمد سعيد، سابق گورنر سنڌ ڇاٿو فرمائي. هو ڪوڙ ته ڪونه ٿو ڳالهائي. فرمائي ٿو ته ”ڪراچيءَ ۾ روزانو اٽڪل ٽن ڪروڙن رپين جو کاڌو زيان ٿو ٿئي“. ٽي ضربيان ٽي سئو پنجهٺ ٿيو هڪ هزار پنجانوي ڪروڙ يعني ساليانو تقريباََ يارهن سئو ڪروڙن جو کاڌو صرف ڪراچي ۾ زيان ٿو ٿئي ته پوءِ کاڌو استعمال ڪيترو ڪيو ويندو هوندو. ڪراچيءَ جا ماڻهو يارهن هزار ڪروڙن جو کاڌو ته کائيندا ئي هوندا. اهو ڪٿان ٿو اچ. اهو ٻهراڙيءَ جو ڄٽ، جاهل، چور، ڊاڪو، زميندار جو پِٺو، بيوقوف هاري ۽ خود زميندار ئي ڏئي ٿو. وڏو گڏهه آهي کيس نه ووٽ جو حق ڏيڻ کپي نه کيس اسيمبلي ۾ اچڻ ڏجي!
هي ته ٿيو کاڌو جو مون ڏهه رپيا ماڻهو جي حساب سان لڳايو. حقيقت ۾ ڪيئي ارب کرب رپين جو اناج، ڀاڄيون، گوشت، ميوو، کير، کنڊ، گيهه، مصالحو وغيره ڪراچي جو شهر هڙپ ڪري ويندو هوندو. موٽ ۾ ’ڄٽ‘ کي ملي ڇا ٿو؟ هڪ کل کڻي اچي شهر ۾ چاليهه رپين ۾ وڪڻي ٿو. جنهن مان چاليهه بوٽ ٺهن ٿا ۽ اهو ئي ماڻهو جڏهن شهر مان بوٽ وٺڻ اچي ٿو ته کيس چار سئو رپيا ڀرڻا پون ٿا. اهڙي طرح ڪپهه جي هڪ ڳٺڙيءَ مان الائي ڪيترو ڪپڙو ٺهي ٿو. ۽ جڏهن ڪپهه اپائيندڙ پاڻ وري اچي هڪ قميص وٺي ٿو ته کيس چار سئو رپيا ڀرڻا پون ٿا. اها آهي ڦرمار ۽ لٽ مار. انڪم ٽئڪس ۽ سيلس ٽئڪس به خريدار مان ڪڍي وڃي ٿي ۽ مٿان وري هاءِ گهوڙا اها ته سڄي پاڪستان کي ڪراچي جون ٽئڪسون يا ڍلون ٿيون پالين. اهو سڀ پئسي يا پيپر ڪرنسي جو ڪرشمو آهي، جنهن کي ٽالسٽاءِ سڌي سنئين ڦرلٽ ۽ ڦرمار چوي ٿو ۽ نسورو نپٽ ڪوڙ.
اڳ ايئن ڪونه هوندو هو. اها اسانجي ئي وقت جي ڳالهه آهي جا اسان اکئين ڏٺي جو مٽاسٽا جو ذريعو اناج هو، نه پئسو. اسان ٻارن کي ان جي لپ يا ٻُڪ ملندو هو ته وڃي ريوڙيون، لائي ۽ کنڊ ڀڳڙا وٺندا هئاسون. موچي، واڍو، ڪنڀر، مڱڻهار، ۽ حجام به ائين ڪندا هئا. اناج وائرجي تيار ٿيندو هو ته هر هڪ ڪمي ڪاسبيءَ لاءِ پاٽي يا ٽويو الڳ نڪرندو هو جو هو کڻي وڃي گنديون يا پليون ڀريندا هئا ۽ سڄو سال سک ۽ اطمينان سان ويٺا هوندا هئا ته بک ڪونه مرنداسون. هرڳوٺ جو عجيب خود ڪفيل نظام هو جو ڄڻ مفت ۾ جُتي، کٽولو، مٽ، دلا، هر ڪنهن کي ملي ويندا هئا. ٻيو ته ٺهيو حجام به مفت ۾ سيرب ٺاهي يا مٿو ڪوڙي ٺوڙهو ڪري ويندو هو، ان آسري تي ته هر ڪنهن جي اَن جي ٻارِ مان سندس ٽويو نڪرندو ۽ گنج ٿي پوندا. رپيو چاندي جو هوندو هو، نه ڪاڳر جو. اهو چانديءَ جو رپيو هاڻي ساڍي ستين رپين به ڪو�