علي خان ابڙو

ن دنيا توڙي آخرت جون چڱايون عطا ڪري ٿو. بابا سان به اهو ئي ٿيو. اڃا رٽائر ئي ڪونه ڪيو هئائين ته مير تاج محمد خان جي سار سنڀال سرڪاري طرح سندس حوالي ڪئي وئي ۽ ان لاءِ کيس پنج سؤ مهينو وظيفو مقرر ڪري ڏنو ويو. وري جڏهن ميرپور خاص ڇڏي ٽپڙ کڻي لاڙڪاڻي اچي ادا شمس ۽ ڪٽنب سان گڏيو ته پاڻمرادو نواب غيبي خان چانڊئي ڏانهس نياپن تي نياپا موڪلڻ شروع ڪيا ته سندس پوٽي سلطان احمد خان جي تعليم ۽ تربيت جو فريضو ادا ڪري ته کيس پنج سؤ رپيا ماهوار پيش ڪيا ويندا. پر بابا صاف انڪار ڪري ڇڏيو. بابا طبيعتاََ تمام نفيس ۽ وضعدار ماڻهو ۽ هوڏانهن بلڪل اڻويهين صدي وارو ٺيٺ ٻروچڪو ماحول، سو بابا کي اها ڳالهه نه آئڙي.

تنهن زماني ۾ پنج سئو رپيا ڪا معمولي رقم ڪانه هئي. پر بابا جي پنهنجي طبيعت ۽ وري ڪو کيس زور ڀري به نه سگهي. وڏي ڳالهه ته کيس چوي به ڪير؟ هاڻي جو ههڙو سٺو بنگلو ٿي مليو ۽ رقم به وڏي، ڏهه هزار گهربا هئا، سو اداشمس همٿ ڪري بابا سان ڳالهايو ۽ مشورو ڏنائينس ته نواب صاحب کي چئو ته ويهن مهينن جي پگهار ائڊوانس ۾ يڪ مشت ڏئي. بابا کي اها ڳالهه پسند آئي. هڪ ته مهيني سر پگهار گهرڻ جي کِٽ پِٽ کان به ڇٽي پئبو ٻيو ته گهر به وٺي سگهبو ۽ بابا کي اها به اميد هئي ته نواب صاحب انڪار نه ڪندو، سو هلي ويو نواب صاحب جي بنگلي تي جيڪو لاڙڪاڻي ۾ قائم شاهه بخاري جي درگاهه کان ٿورو پرڀرو ريلوي ڦاٽڪ وٽ آهي. نواب صاحب واڻ جي کٽ تي ليٽيو پيو هو ۽ نوڪرن پي زور ڏنس. ڊگهي ڪاري ڏاڙهي، مٿي تي ڊگها ٻروچڪا وار، اڇو پهراڻ پهريل. بدن ڀريل. پيٽ ٿورو ٻاهر نڪتل. ٻڌايائونس ته خان صاحب علي خان ابڙو آيو آهي. مخصوص انداز ۾سواليه چيائين ”هائو؟“ هائو کي چوندو هو ”هَئو!“ تڪڙو اٿي اڇي پڳ مٿي تي رکيائين ۽ کٽ تي ٽنگون لڙڪائي اٿي ويٺو ۽ بابا کي ڀليڪار ڪري، هَم نه تم، سڌو سوال ڪيائين ته ”خانصاحب اچي وئين؟“ بابا ڌيرج سان چيس ”هائو! اهو بار کڻان ٿو پر هڪ شرط آهي“

”پوءِ چئه نه!“ نواب صاحب ڳالهائڻ جو صاف سڌو، سو مطلب تي پهچي ويو. بابا چيس ”نواب صاحب پئسن جي ضرورت اٿم سو يڪمشت وڏي رقم کپيم!“ نواب صاحب وٽ پئسن جي کوٽي ته ڪونه هئي پر ”وڏي“ رقم جو ٻڌي پنهنجو شاهاڻو انداز هڻي ڪجهه سوچ ۾ پئجي ويو ته به سوال سڌو ڪيائين.

”خانصاحب رقم ٻڌاءِ نه، ڳجهارت نه ڏي، چئه چئه!“

بابا چيو ”ڏهه هزار!“ نواب صاحب کلي چيو، ”خانصاحب بس!؟ اجايو اسان کي ويچار ۾ وجهي ڇڏيو هيئي، پر ڪڏهن ٿو اچين، رقم کڻڻ. اچ نه؟“ بابا چيو، ”سڀاڻي“. ”ڀلي! ڀلي! تون رڳو اچ.“ ڀلي چوڻ ۾ ’ي‘ کي زير جي اچار سان نه پر ”ڀلي ڀلي! ڀلو ڀلو!“ چوندو هو. بابا جي منهن تي خوشي مون ان ڏينهن ڏٺي. مشڪندو ٻاهر آيو. گهر اچي ادا کي چيائين، ”شمن! سڀاڻي گهر وڃي وٺ. سڀني گهر ڀاتين ۾ سرهائي اچي وئي. الله ائين ڏيندو آهي، ڇت ڦاڙي، مسبب الاسباب آهي!“

غيبي خان چانڊيو، چانڊيا قوم جو لٺ سردار، رڄ چڱو مڙس، راڄائتو ۽ شانائتو ماڻهو. حد درجي جو سياڻو ۽ تمام وڏ گڙدو مڙس. نؤ لک ايڪڙ جاگير جو مالڪ! جا سڏبي ئي هئي ’نؤ لکي جاگير‘، قنبر ۽ وارهه کان پريان کيرٿر جي چوٽي، ڪتي جي قبر تائين سندس جاگير هئي. پوٺا ۽ پَٽ هئا، جتي هرڻ جام، پيا ڇال ڏيندا هئا. هرڻن سان ڏاڍو پيار هوس، راکي اهڙي سخت جو مجال آ جو ڪوئي هرڻ ماري يا شڪار ڪري وڃي! سندس پٽن کي به شڪار ڪرڻ جي اجازت نه هوندي هئي. سندس فرزند محمد خان چانڊيو اسيمبلي جو ميمبر هو ته به شڪار جي اجازت لاءِ پيو منٿون ڪندو هو پر نواب صاحب صاف انڪار ڪندو هو. پوٽي سلطان احمد سان ڏاڍي دل هوندي هئس سو نواب محمد خان وڃي پٽ کان سفارش ڪرائيندو هو. نواب صاحب، سلطان احمد کي انڪار ڪري ڪونه سگهندو هو سو شرط وجهندو هو ته رڳو هڪ هرڻ مارڻ جي اجازت آهي وڌيڪ نه.

خانگي راڄوڻي رک ايڏي اثرائتي آهي. باقي سرڪاري راکا ته خرچي وٺي درجن جانور مارايو ڇڏين يا وڏن ماڻهن ۽ آفيسرن آڏو ڪڇي به ڪونه سگهن. نواب صاحب هڪ هرڻ جي اجازت ڏئي پوءِ به انتطار ۾ ويٺو هوندو هو ۽ پيو پڇندو هو ته اڃا ڪونه موٽيا؟ منهنجا هرڻ ٽاهي ڇڏيا هوندائون. ٿاڻي بولا خان پريان جبلن ۾ مان بجاراڻي مير صاحبن جي دعوت تي هرڻن جي شڪار تي ويس. جابلو ماڻهو توڙي راکا مير صاحب جي اهڙي پيا عزت ڪن جو ڄڻ اڃا سنڌ جا حاڪم هجن. اها آهي دلي عزت ۽ وفاداري. مير همت علي خان بجاراڻي نوجوان مير صاحب هو پر کيس هرڻن جو سڄو وچور ٻڌايائون ۽ اهو به ٻڌايائون ته ڪير ڪير ڪيترا هرڻ ۽ ڪهڙي تاريخ ماري ويو. عزت ۽ وفاداري هوندي ته سچ پاڻهي اُڪلي ويندو. باقي نه هوندي عزت نه وفاداري ته اهڙي پٽي پڙهائي ويندس جو ڀلي ته ڪِياڙي کنهندو وڃي. مير صاحب به اهڙو سچو شڪاري جو مادي هرڻ مارڻ کان انڪار ڪري. کپري جو ڊاڪٽر احمداڻي صاحب به وڏو ۽ سٺو شڪاري هئو. هاڻي ته پيرسن ٿي ويو آهي، وقت جو پابند ۽ باريش مذهبي ماڻهو. فجر نماز پڙهي جيپ تي ٻه ماڻهو ساڻ کڻي روزانو شڪار تي نڪري ويندو هو. اهو به ايئن، جيڪڏهن مادي هرڻي پاڻمرادو بُل ڏئي اچي سامهون بيهي ته به بندوق نه هڻندو. تترن جي ٻچن واري موسم ۾ به شڪار اصل نه ڪندو. اهي شوق جا پنهنجا اصول آهن ۽ اهي اصول اصل قربان ڪونه ڪبا هئا.

ٻيو ته ٺهيو ڌاڙيلن ۽ چورن کي به پنهنجا اصول هئا. عورتن کي ڪونه ڦريندا هئا. مورڳو عورتن کي چوندا هئا ته بابا پنهنجا زيور وغيره يا پائي کڻي جدا ڪمري ۾ وڃي ويهو، پوءِ ڏانهنِ اک کڻي به ڪونه نهاريندا هئا. هڪ ڌاڙيل ساماڻو عبدالرحمان بروهي. اهو ته اڳواٽ اطلاع ڏئي وقت مقرر تي ايندو هو ۽ آرام سان سامان گڏ ڪري بيل گاڏين ۾ ڀرائي ويندو هو ۽ بيل گاڏي جو ڀاڙو ڏاندن جي سڱن ۾ ٻڌي گاڏيون موٽائي موڪليندو هو. هڪ دفعي کوهه تي وهنجندي مارجي ويو. اڄ ته سڄو معاشرو ئي بي اصول ٿي ويو آهي. اصل کوڙيءَ کي ئي گهمرو. اصول واري کي سڏن ’بيوقوف‘، مان جڏهن اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته منهنجي هڪ معمولي ماتحت عبدالقيوم چاچڙ منهن تي چئي ڏنو ته Sir, rules are for fools يعني اصول ۽ قاعدا قانون بيوقوفن لاءِ ٿيندا آهن. توبهه، ايڏي ديده دليري!

نواب غيبي خان چانڊيو ڏسڻ ۾ سادو، ڳالهائڻ جو سادو، لباس جو سادو پر بلا جو ذهين ۽ دور انديش. ايڏو دور انديش جو پٽن مان آسرو لاهي سڄو ڌيان ڏنائين ننڍڙي پوٽي سلطان احمد خان تي. سندس دور انديش نظر الائي ڪيئن ۽ ڪٿان وڃي پيئي علي خان ابڙي تي جنهن کي راضي ڪرڻ لاءِ ڪيترو خرچ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو. نيٺ بابا کان هائو ڪرائي، سلطان احمد جي مڪمل چارج بابا جي حوالي ڪري مطمئن ٿي ويٺو. بابا به وس ڪيا. سڀ ادب آداب، تعليم ۽ انتظامي معاملن بابت سندس تربيت ڪندو رهيو. چوويهه ڪلاڪ مٿس نظرداري رکندو هو. ايتري قدر جو غيبي ديري جهڙي دور آفتاده ڳوٺ ۾ به مهينو مهينو ره�