علي خان ابڙو

ريو اٿن هر ڪو پيو ساڻس دوکا ڪري ويندي زال به بيوفائي ڪري ڀڄي ويس. اهڙي فلم مان فائدو ڪهڙو؟ ٿڪجي ٽٽجي، وقت سيڙائي، ماڻهو وڃي ٿو خوش ٿيڻ لاءِ يا روئڻ لاءِ؟“ بابا به ڪا اهڙي فلم ڏسندو هو ته اکين ۾ پاڻي ڀرجي ايندو هوس. پٿر پرائي سور سڀڪا پنهنجا روئي.
هڪ دفعي وائسراءِ اچڻو هو سو فيصلو ٿيو ته عوام جي طرفان به دعوت ٿيڻ گهرجي. ڪليڪٽر، ڪماني (ايس پي) وغيره سڀ انگريز هوندا هئا. ڪمشنر جي اجازت کان پوءِ فيصلو ٿيو ته دعوت نواب غيبي خان چانڊيو ڪري. ڪليڪٽر کي عام طرح ’ڪلٽر صاحب‘ چوندا هئا. ’ڪلٽر‘ اڇي ڪاري جو مالڪ هو. جيئن وڻيس تيئن ڪري! منهنجو دوست غلام النبي سومرو ٽي چار سال آمريڪا ۽ ڪئناڊا ۾ گذاري موٽيو ته هتان جا حالات ڏسي چيائين ته هتان جو ڪليڪٽر ته آمريڪا جي پريزيڊنٽ کان به وڌيڪ بااختيار (پاور فل) آهي. هئو به ائين. مولانا ظفر علي خان لاهوري هڪ دفعي پنهنجي اخبار ۾ پنهنجو ئي لکيل حمد الله تبارڪ تعاليٰ جي شان ۾ ڇپيو. الله سائين جون سڀ تعريفون لکي آخر ۾ لکيائين ته، ”بس خدا ڪلٽر هي.“ انهي کان وڌيڪ خدا جي تعريف ممڪن نه هئي.
سو نواب غيبي خان ڪليڪٽر صاحب وٽ ويو. مدعا ٻڌي نواب صاحب چيو، ”صاحب اها به ڪا ڳالهه آ، ڇو نه دعوت ڪنداسون؟“ ڪليڪٽر صاحب کيس سمجهايو ته نئون سٺو فرنيچر، ٽيبلون، ڪرسيون، پليٽون، چمچا، ڪانٽا ۽ ٻيو سامان آڻڻو پوندو ۽ بيئرا به ڪراچيءَ مان گهرائبا.“
”هائو هائو صاحب سڀ ٿي ويندو!“ ته به ڪليڪٽر صاحب چيو ته ”ڊپٽي صاحب، (ڊپٽي ڪليڪٽر کي رڳو ڊپٽي چوندا هئا ۽ وڏي شان مانَ وارو هوندو هو) بندوبست جي نگراني ڪندو!“ نواب صاحب جي ڪارڪنن جي ٻيگهي مچي وئي. لکن جو سامان آيو ۽ گم به ٿي ويو.
هڪ شرط نواب صاحب کي مڙوئي ڏکيو لڳو. چيائونس ته ”ڪوٽ ضرور پائي اچجانءِ!“ نواب صاحب چوي ته ”پهراڻ ۽ پڳ آهي ته بس، ڪوٽ وري ڇاجي لاءِ؟“. بهرحال انگريز صاحب جو حڪم مڃڻو ئي هو. سو ڪپڙو گهرايو ويو، درزي بنگلي تي آيو ماپ وٺي ويو ۽ هزارين رپين ۾ ڪوٽ ٺهي تيار ٿيو. دعوت واري ڏينهن نواب صاحب وهنجي سهنجي ڪوٽ ته پاتو پر ان جي مٿان پهراڻ پائي، پڳ ٻڌي وائسراءِ جي آجيان ڪئي. ائين پنهنجي روايت به قائم رکيائين ته سرڪار جو حڪم به بجا آندائين. چون ٿا ته مانيءَ مهل وائسراءِ سان ڀر واري ڪرسيءَ تي ويٺو ته گوشت جي هڪ ٻوٽي کڻي وائسراءِ جي پليٽ ۾ وڌائين. وائسراءِ کيس ڏٺو ته چيائين، ”صاحب ! ڏسين ڇا ٿو، سٺي اٿئي، کائي ڏس!“ وائسراءِ مشڪي اها ٻوٽي ڪانٽي سان کڻي پنهنجي اي ڊي سي جي پليٽ ۾ وجهي ڇڏي. نواب صاحب اهڙي سادي ۽ معصومانه انداز سان انگريز حاڪم کي پاڻ جهڙو ڪري حاڪم ۽ رعايا جو فرق مٽائي ڇڏيو. ماڻهو کلون ڪندا آهن، پر مان نواب صاحب جي ذهانت ۽ شانائتي رويي جو داد ڏيان ٿو.
بابا غيبي ديري ۾ پنهنجي سڌارڪ ڪردار کان ڪونه مڙيو. ڪچهري ۾ روزانو ننڍو ليڪچر ڏيندو هو ۽ نواب صاحب غور سان ٻڌندو هو. ذات ٻروچ اچي گڏ ٿيندا هئا. هڪ ڏينهن بابا معاشري جي خرابين جي اپٽار ڪئي ۽ کليل لفظن ۾ ماڻهن ۽ سڀني شهر وارن جي عادات اطوار ۽ اخلاق تي تنقيدون ڪيائين. نواب صاحب چيس ”ٻڌاءِ خانصاحب! ڇا ڏٺو اٿئي؟“ چي ”چوري، دغا، دولاب، دوکو، ڏاڍ مڙسي، جهيڙو جهڳڙو، شراب خوري، ڇوڪرا بازي، زنا“ نواب صاحب پلٿي ماريون ويٺو ٻڌي. بابا جڏهن اهو سڀ ڪجهه چئي چڪو ته نواب صاحب چيو، ”خانصاحب بس؟ ويٺو ڏس!“ ٻڌايو ته اهو غالب وارو ”بازيچه اطفال هي دنيا ميري آگي، هوتا هي شب و روز تماشا ميري آگي.“ ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ نواب صاحب کي سڀ معلوم هو ۽ پاڻ تماشو ويٺي ڏٺائين. ڪيڏي نه فراخ دلي ۽ وسيع نظري چئبي.
هي جو ماڻهو نواب صاحب وٽ پٽ تي ويهي سندس پير پڪڙيندا هئا يا سندس کٽ جي پائي کي جهلي منٿون ميڙون ڪندا هئا سو هڪ ڏينهن، ڀري ڪچهري ۾ بابا اهڙي هٿرادو تفاوت کي ننديندي چيو ته ”ماڻهو سڀ هڪ جهڙا آهن. الله انهن کي هڪ جهڙو خلقيو، هٿ پير هڪ جهڙا، اکيون، نڪ، ٽنگون ۽ ٻانهون...“ ته نواب صاحب وچ ۾ روڪي چيس ته، ”خانصاحب مقعد (سنڌيءَ ۾ ويهڪ جو نالو وٺي) به هڪ جهڙي ڏنائين.“ اهڙي گندي جڳهه جو نالو وٺي پاڻ کي ۽ ٻين سڀني کي هڪ ڌڪ سان هڪجهڙو ڪري سڄو ڦند ڦير ڊاهي وڌائين. ڪيڏو نه وڏو ماڻهو چئبو.
سندس دور رس نگاهن ڏسي ورتو هو ته مستقبل سلطان احمد خان جو آهي. ان ڪري سڄو ڌيان ان جي تعليم ۽ تربيت تي ڏنائين ۽ سندس شادي به نواب مڪران جي نياڻيءَ سان ڪرايائين ۽ پڳ به کيس ڏنائين. اها ٻي ڳالهه آهي ته الهڙ جواني، سرداري ۽ سنگت وغيره ڪري سلطان احمد خان پاڻ تي پورو ڪنٽرول نه ڪري سگهيو ۽ ٻه ٽي شاديون ڪيائين، پر مان مريادا اڄ تائين ڪونه ڇڏيائين. اڄ به آئي جو آڌرڀاءُ ڪري ۽ هر ڪنهن کي ڪم اچي. اسان جي خاندان جي ته هر فرد کي چوندو آهي ته ”حڪم ڪريو! منهنجي استاد جا اولاد آهيو“ هر ڪنهن سان مٺو ڳالهائي، مهمان نوازي ڪري، ستم ظريفي اها جو سندس جاگير سرڪار کسي ڇڏي. چوندا آهن ته لڇمي وڃي ته لڇڻ به وڃن، پر سلطان احمد خان مان شان، مان مريادا ۽ نهٺائي ڪونه ويا آهن. الحمدالله. بابا پنهنجو فرض احسن طريقي سان نڀائي نواب صاحب کان اجازت وٺي لاڙڪاڻي موٽي آيو ۽ پنهنجي لکڻ پڙهڻ واري شغل ۾ مصروف ٿي ويو.
وقت جي ڌارا کان ڪڏهن به پاڻ کي ڪونه ڪٽيائين. هر طبقي ۽ هر مڪتبه فڪر جي ماڻهن سان ۽ نوجوانن سان تبادله خيالات جاري رکيائين ۽ ميل جول به رکيائين. 53-1952ع ۾ اليڪشن جو دور آيو ته ان مسئلي تي ”اسلام ۽ اليڪشن“ نالي هڪ ڪتابڙو لکي ڇپائي پڌرو ڪيائين، جنهن جي اهميت اڄ به اهڙي ئي آهي، جهڙي اڳ هئي. ان ئي دور ۾ هاري ۽ پورهيت تحريڪن ۽ اشتراڪيت جو به وڏو زور هئو. ناڻي جي صحيح ورڇ، هاري ۽ زميندار جا حق، مزدور ۽ سرمائيدار جا فرائض ۽ حقوق، ڪافي موضوع بحث هيٺ رهندا هئا. ان صوتحال جي پس منظر ۾ به هڪ ڪتابڙو ”اسلام ۽ ڪميونزم“ لکيائين. بدقسمتي سان اهو ڇپايو نه ويو پر ان جي هڪ هٿ اکر لکيل ڪاپي ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻي وٽ محفوظ آهي ۽ ٻي ڪاپي مون وٽ هئي جا مون ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کي ڏني ته نظر مان ڪڍي ان کي ادبي بورڊ طرفان ڇپائي. بابا ان وچ ۾ انتقال ڪري ويو ۽ مون ڊاڪٽر صاحب کي ٻه ٽي دفعا ياد ڏياريو ته ڊاڪٽر صاحب چيو ته وٽس تمام گهڻو مواد هٿ اکر نسخن جو پيو آهي ۽ هو ڳولهيندو ۽ جي ملي ويو ته مونکي واپس ڪندو جو اڄ تائين نه ٿيو.
ايئن ڪيئي ڪتاب هيٺ مٿي ٿي وڃن ٿا. منهنجي مرحوم سهري ڪوٽڙي واري ميان شمس الدين قريشيءَ سالن جا سال محنت ڪري نور نچوڙي قديم سنڌ جي تاريخ تي هڪ ضخيم ڪتاب لکيو، جنهن جو صرف مهاڳ ”آئينه قديم سنڌ“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپايو. اصل ڪتاب قديم سنڌ، ميان شمس الدين پاڻ وڃي هالن واري مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ کي روبرو سندس گاڏي کاتي حيدرآباد وري بنگلي ۾ سن 62-1