علي خان ابڙو

961ع ۾ ڏنو جو وٺي مخدوم صاحب وعدو ڪيو ته سنڌي ادبي بورڊ معرفت ڇپارائيندو، اهو ڪتاب مخدوم صاحب سنڌي ادبي بورڊ جي حوالي به ڪيو پر پوءِ اتان کڻي پنهنجي ذاتي لئبريري هالا ۾ رکي ڇڏيو. مخدوم صاحب کي جڏهن به عرض ڪيو ويو ته اهو ئي اطمينان ڏياريو ويو ته ”ڪتاب محفوظ آهي، دلجاءِ ڪيو.“ چوٽيهه پنجٽيهه سال گذري ويا آهن، ۽ خبر نه آهي ته ڪتاب جو ڇا حشر ٿيو. وري به هاڻوڪي مخدوم صاحب کي عرض ڪري ڏسبو.
ايئن بابا مونکي ٻڌايو ته هن هڪ ڪتاب لکي ڄيٺمل پرسرام کي ڏنو هو جو هن نه موٽائي، نه موٽايو ۽ شايد ٿوري ڦير گهير ڪري پنهنجي نالي سان ڇپائي ڇڏيو. اهڙا ڪيئي واقعا ٿيا هوندا. پير غلام حيدر، خيرپور ميرس ۾ منهنجو سيشن جج هو. ان پنهنجي والد صاحب پيرڪمال جو اڻ ترتيب ڪلام منهنجي حوالي ڪيو ته ان کي ترتيبوار ڪري مهاڳ لڳي ڪتابي صورت ڏيان، جنرل ايوب جو سخت مارشل لا وارو دور هو ۽ مان عدالتي ڪم ۾ ڏاڍو مصروف هئس سو مون اهو ڪلام مرحوم عطا محمد حامي کي ڏنو ته هو صاحب نظر مان ڪڍي ڏئي ڇاڪاڻ ته مرحوم پاڻ به سٺو شاعر هو ۽ ڏاڍو پيارو ماڻهو هو. ڪجهه سالن کان پوءِ حامي صاحب اهو ڪتاب پنهنجي نالي، سهيڙيندڙ ۽ ترتيب ڏيندڙ ڪري، ڇپائي ڇڏيو. کهڙن جا مخدوم صاحب وڏا بزرگ ۽ عالم فاضل آهن. سندن وڏو ڪتبخانو آهي. مخدوم نيڪ محمد صاحب، جو تازو وفات ڪري ويو آهي، تنهن سان منهنجي دعا سلام هئي. مون سان عزت ڀريو ورتاءُ ڪندو هو ۽ بار بار دعوت ڏيندو رهيو ته اچ ته سڄو ڪتب خانو کولي ڏيکاريان ۽ ناياب کان ناياب ڪتاب قلمي يا ڇپيل تون ڀلي چونڊي کڻي وڃ. پوءِ ڳالهه کي وزندار بنائڻ لاءِ ٻڌائيندو هو ته هن اهڙي رعايت ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ کي به نه ڏني، بلڪه کيس انڪار ڪيو.
سو، ڪتابن کي ڏاڍو سنڀالڻو ٿو پوي. منهنجي دوست تاج محمد ابڙي وٽ جديد ادب جي ڏاڍي سٺي لئبريري هئي ۽ هر ڪنهن کي صلاح ڏيندو هو ته فلاڻو ڪتاب ضرور پڙهي ڏس، پر جيڪڏهن کانئس ڪو ڪتاب گهربو هو ته رکائي سان جواب ڏيندو هو ۽ چوندو هو ته مهربان پنهنجو وٺي پڙهه. سندس گذارڻ کان پوءِ سندس ڪتاب به هيٺ مٿي ٿي ويا، مان جڏهن سجاول ۾ سب جج هئس ته سراج ميمڻ اتي انڪم ٽئڪس آفيسر جي حيثيت ۾ گشت تي آيو، مون وٽ مهرباني ڪري روز شام جو ايندو هو. مونکان پڙهڻ لاءِ ڪتاب گهريائين. مون وٽ ڪي ٿورڙا ڪتاب هئا سي ڏيکاريامانس انهن مان چونڊي ٽي ڪتاب جي مونکي انعام طور مليل هئا سي ٻن ٽن ڏينهن لاءِ کڻي ويو. اڄ ٽيهه پنجٽيهه سال ٿي ويا آهن ته اهي ڪتاب مونکي موٽي ڪونه مليا آهن. شيخ اياز صاحب به ڪنهن کي ڪتاب ڪونه ڏئي. مير علي احمد خان ٽالپر به ڪتابن کي هٿ لائڻ ڪونه ڏيندو هو. جڏهن به لنڊن ويندو هوس ته تمام قيمتي ڪتابن جا کوکا ڀرائي ايندو هو. سندس وفات کانپوءِ سندس مهاجر گهر واري گهر ته ڇڏي وئي پر سمورا ڪتاب ۽ ٻيو نوادرات به کڻي وئي. ظاهر آهي ته سڀ وڪڻي ڇڏيا هوندائين. قدرِ جوهر، جوهري بداند، ڪتاب وٺڻ، رکڻ ۽ سنڀالڻ به هڪ عشق آهي.
ڪتابن سان هڪ قسم جي پنهنجائپ ۽ دوستي ٿي وڃي ٿي. چرچل چيو ته ڪتاب کي کڻي، ڇنڊي وري ساڳي جاءِ تي ٺاهي رکڻ به وڏي ڳالهه ۽ سعادت آهي. بابا جو به سڄو ڏينهن ڪتابن پڙهڻ ۽ لکڻ ۾ گذرندو هو. عمر ۽ دل جي بيماريءَ کان بي نياز، ڊاڪٽرن جي منع ڪرڻ باوجود پنهنجو اهو مشغلو آخري وقت تائين نه ڇڏيائين. صبر ۽ شڪر اهڙو جو ڪڏهن ڪا شڪايت ڪانه ڪيائين. ماني به جهڙي مليس، جيڪي مليس چپ چاپ کائي ويندو. وقت جي ورڇ اهڙي ڪري ڇڏيائين جهڙو روباٽ. وقت تي سويل اٿڻ، نماز پڙهڻ، قرآن شريف جا مختلف تفسير پڙهڻ. صبح شام پنڌ ڪرڻ، لکڻ پڙهڻ کان ٿڪ ٿيندس ته اڪيلي سر پاڻ سان ڊبو، ڪيرم، ليوڊو يا تاس جي پتن جي راند ڪندو هو. هڪ پاسي پاڻ ۽ ٻئي پاسي به پاڻ وارو وٺندو ۽ ان تي خوش ٿيندو ۽ خوشي حاصل ڪندو هو. ٻئي ڪنهن جي محتاجي راند ڪرڻ ۾ به ڪونه ڪڍيائين. پاڻ تي ڪنٽرول اهڙو جو ماني ته ڇا، انگورن يا ڪشمڪش ۽ ڊاک يا بادامن جا داڻا ۽گورا به ڳڻي کڻندو ۽ ان کان وڌيڪ اصل نه کائيندو.
گرميءَ جي مهيني ۾ هر سال لاڙ جي ٿڌن علائقن ۾ گذاريندو هو. ڪوٽڙي ته اسان جو ڄڻ ٻيو ڳوٺ هو. هر سال ڪوٽڙيءَ ۾ ٻن ٽن مهينن لاءِ جاءِ مسواڙ تي وٺي سڄي فئملي کي اتي رهائيندو هو. رٽائر ٿيڻ کان پوءِ اڪيلي سر ڪڏهن خانبهادر محمد صديق ميمڻ جي مدرسة البنات ۾، ڪڏهن ٽنڊي آدم خان صاحب عبدالحق وٽ ته ڪڏهن محترم محمد حسين پهوڙ وٽ کپري ۾ اچي ٽڪندو هو. ڪڏهن ٿاڻي بولا خان ۽ ڪرچات ۾ پنهنجن پراڻن واقفڪارن وٽ ويندو هو. دوست تمام مختصر رکندو هو. ڪراچيءَ ۾ مسٽر علي بخش چنا جسٽس ضياءَ الحق چنا جو والد صاحب ۽ علامه دائود پوٽو، حيدرآباد ۾ مٽياريءَ وارو الهه بخش انصاري رٽائرڊ ڪمشنر، بس ٻيا ڪي عالم ماڻهو. کپري ۾ ماستر محمد حسين پهوڙ جو هڪ ڀلوڙ ماڻهو هو ۽ سندس زيردست به رهيو هو، ان سان چڱيون روح رهاڻيون هئس، لاڙڪاڻي ۾ خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ جو هڪ درويش صفت، راڄائتو ۽ انصاف پسند انسان هو، ان سان دوستي هئس، ايتري قدر جو خان بهادر صاحب پنهنجو معصوم پٽ رئيس روشن علي خان عرف رئيس زين العابدين خان ڪجهه وقت لاءِ سندس حوالي ڪري چيو ته ڀلي پاڻ سان گڏ رهائينس ۽ ڀلي گشت ۾ به پاڻ سان وٺي وڃينس ته جيئن ادب آداب سکي ۽ علم سان دلچسپي به ٿئيس. رئيس به عجب ماڻهو هو وڏو شانائتو ۽ راڄائتو. هڪ ته رئيساڻو ٻار ٻيو طاقت ۽ جسامت ۾ به وڌيڪ سو بابا سان گڏ رهندي به اسان کي هر ڳالهه پنهنجي مڃائي ويندو هو. بااخلاق، باڪردار ۽ دلبر مڙس هو. پوءِ ته اسان جي ننڍي ڀيڻ سان سندس شادي به ٿي ۽ واهه جو نڀايائين.
بابا ڳوٺاڻي زندگي وڌيڪ پسند ڪندو هو. سندس مکيه مشغلو هئو قرآن شريف جو سليس ترجمو ۽ معياري تفسير، جنهن تي سالن جا سال ڏينهن رات محنت ڪيائين پر تڏهن به رهائش ڳوٺن ۾ رکندو هو. ٻنين ۾ گهمڻ ۽ هارين نارين توڙي ڪمي ڪاسبين ۽ ڪڙمين سان ڪچهريون ڪندو هو ۽ سندن مسئلا ۽ گفتا ٻڌي لطف اندوز ٿيندو هو ۽ اهڙي طرح حقيقي مسئلن متعلق پنهنجي ڄاڻ ۽ سوچ وڌائيندو ۽ صحيح رکندو هو. بنگلن، موٽر ڪارن ۽ ايئرڪنڊيشن ڪمرن جي ماحول کان پري هوندو هو. خاموشي صبر شڪر گهري سوچ، فڪر ۽ تدبر جو ڄڻ ته پتلو هو.
هڪ ڀيري گشت ۾ جڏهن مان پنجن سالن جو ابهم هئس ته اٺ تي شاهه پنجو ٿي وياسين، سامهون ريل جو ڦاٽڪ هئو جنهن هيٺان اٺ کي گذرڻو هو کيس انديشو ٿيو ته متان ڦاٽڪ جو لوهو هئو، ان سان ٽڪر نه ٿئي. اٺ جي پاکڙي ۾ به سيٽون (ويهڪون) ٿينديون آهن. اڳئين ويهڪ ۾ جت ويهندو آهي ۽ پٺئين ۾ صاحب. مونکي وچين ٿوهي تي ويهاريندا هئا. بابا سختي سان جت کي چيو ته اٺ هشاءِ ته لهي پنڌ اڪرون. پر جت ته آهي ئي جت. چي نه صاحب لنگهي وينداس�