علي خان ابڙو

ي ڪئي ۽ اهو به چيو ته سندس ڀاءُ ۽ پٽ به تڏي تي اچي عذرخواهي ڪندا. اهو هو فرق بابا جي تربيت ۽ خانداني روايت جو.
ٻيو واقعو بابا جو ياد ٿو اچيم جو بدڪن کان به وڌ هو. هڪ رات امان سان ڳالهه ڪيائين ته اسڪولي ٻارن جون يونيفارم قميصون سبائڻيون آهن سو ڪمون سرهيو درزي کي ٽي آنا في قميص ٺيڪي تي ڏنيون اٿم. امان وٽ مشين هئي سو چيائين ته مونکي ٺيڪي تي ڏي! سختي سان انڪارڪيائين ته اهو غلط ڪم آهي ائين نه ٿيندو. امان ٻيو ڌڪ هنيو. چي ”ڇو؟ ٺيڪو آهي، مان ٻي آني قميص سبندس!“ اتي ويچار ۾ پئجي ويو. چيائين پهرين درزيءَ کي چوندس ته ٻه آنه وٺي، انهيءَ انڪار ڪيو ته پوءِ توکي. اهو 1930ع جو ذڪر آهي. جڏهن اسين لاڙڪاڻي ۾ ڪرمان باغ ۾ مسواڙي جاءِ ۾ رهندا هئاسين. ٻئي ڏينهن صبح جو امان خيالن ئي خيالن ۾ خوش. اسان کي چيائين ته هزار ٻيانيون ڪيترا پئسا ٿيندا؟ حساب ڪري ڏٺوسين ته سوا سؤ رپيا. خوش. ڪپڙن ۾ نه پئي ماپي چي ’هل ايترا پئسا!‘ پر فڪر ۾هئي، شام جو بابا ڪپڙن جا ٿانَ اچي آڏو ڦٽا ڪيس. چي درزي ٻي آني ۾ اصل نٿو مڃي. پوءِ ته امان ڏينهن رات ڪم کي لڳي وئي. گهر ۾ نوڪرياڻي مائي جنان ٽي رپيا ماهوار تي رکيل هئي سو امان به ڪم پورو ڪري سوا سو رپيه وٺي ايرينگ پاڻ به ٺهرايا ۽ ٻنهي ڌيئرن کي به ٺهرائي ڏنائين. سون هو پندرهن رپيه تولو. مزي جي ڳالهه اها آهي ٿي جو ڪجهه ڪپڙو بچائي امان اسان ٽن ننڍن پٽن کي ٽي ٽي چڍيون به ٺاهي ڏنيون. چڍيون ڇا، پٽاپٽي ڪڇا هئا. بابا جو ڏٺو، سو اچي ڪاوڙيو. چي ”هيءَ سرڪار سان بي ايماني آهي.“ امان به پاڻ جهلي نه سگهي چي، ”هي ڇا! ڪهڙي بي ايماني؟ ٽڪرا ٽڪرا بچيا سي ڳنڍي ٻارن کي چڍيون ٺاهي ڏنيون اٿم. درزي به گهر کڻي وڃي ها. پر هاڻي به ٻارن کان لهرائي ڦاڙي ٽڪر ٽڪر ڪري ٿي ڏيان ۽ وڃي سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪراءِ!“ بابا مشڪي ويٺو ۽ چيائين ”ائين آهي ته پوءِ ٺهيو!“ اهڙا هئا ايماندار آفيسر. اڄ ته ڌاڙا ٿا هڻن. اسان اهو سڄو رونشو پئي ڏٺو ۽ تربيت ورتي. گهر جي تربيت ۽ ماحول وڏو اثر ٿو رکي. اڄڪلهه وڏا وڏا بحث پيا هلن ته تعليم جي معيار ڪرڻ جا ڪهڙا سبب آهن. ماستر جوابدار آهن يا شاگرد يا تعليم جو نصاب. سائين پناهه علي شاهه جو تعليم جو سيڪريٽري هو تنهن مون کان اهو سوال پڇيو جو گورنر وٽ ان بابت ميٽنگ هئس. مون ٺيڪ جواب ڏنومانس ته ”اول ڏوهه مائٽن ۽ ماءُ پيءُ جو.“ ماٺ ٿي ويو، چيائين ”جمال سچ ٿو چوين!“
اڄ ٻار ٻاهر ٿو نڪري ته مائٽ ٿا چونس ته، ”پِيٽ ڪي آنا، پِٽ ڪي نه آنا!“ پوءِ ٻار به بددماغ، بدمزاج نه ٿيندا ته ٻيو ڇا ٿيندا؟ پڙهڻ ڇڏي وتن جهڳڙا ڪندا. اسان کان ته ڪا سهَو پوندي هئي ته امان ڪُٽي رکندي هئي، وڃڻي جي ڳنيءَ سان ڪٽيندي هئي يا ڪپڙن ڌوئڻ جي سوٽيءَ سان پر خبرداري اهڙي ڪندي هئي جو ڌڪ چيلهه کان هيٺ هڻندي هئي ته متان ڪو اولو سولو ڌڪ نه لڳي وڃيس. اڄڪلهه چون ٿا ته ٻار کي مار نه ڪڍجي پر اسان وٽ ته پهاڪا آهن ته ’مار سنوار آهي‘ يا ’ننڍڙو ٻار مڇ جو وار، جيئن ورائينس تيئن وري!‘ هي انگريز به اصول ٺاهي، آزمائين اسان تي. مون پاڻ ڏٺو آهي ته پنهنجن ٻاهر کي اونڌو ليٽائي، ٻنڊڙڻ تي ڪٽيندا آهن، اڄڪلهه ته ٻارن کي مانٽيسري اسڪولن ۾ مٽيءَ ۽ گپ سان کيڏڻ ڏين ٿا.
ائين ڪونهي ته اسين غريب هئاسون پر گذر غريباڻو هو ۽ ڏيکاءَ به اهڙو ڪيو ويندو هو، نه ته بابي جي پگهار پنج سؤ رپيا مهينو هئي ۽ سڄي تر ۾ اها ڳالهه مشهور هئي ته خچر ناڻي جو هر مهيني ۾ سانگين وٽ اچي ٿو. چور به گهڻا ايندا هئا، پر اسان جا ڪجهه سانگي به سجاڳ ۽ ڏاڍا مڙس هوندا هئا. ان ڪري چور پري کان هڪ ٻه گهوٻاٽو اڇلي ڀڄي ويندا هئا. اسان جي وڏي ماڙي هوندي هئي جا ڪوهه پنڌ کان ڏسڻ ۾ ايندي هئي. تن ڏينهن جا پنج سئو رپيا توهان سوچي نٿا سگهو ته ڪيڏي وڏي رقم هئي. ماڻهو چوندا هئا ته غريب کي هڪ سئو ملي وڃي ته جيڪر شادي ڪري وٺي. اٽو چانور پنهنجا هئا. گوشت ڇهين آني سير، بيضا ساڍا چار آنا ڊزن. ٻڪرو پنجن رپين ۾. مون خود 1961ع ۾ سجاول ۾ ٻڪرو پندرهن رپين ۾ ورتو ۽ گوشت ڏيڍ رپئي سير. ڪپڙو ٻي آني وال. هونئن ته کير وڪڻبو ئي ڪونه هو. چئبو هو ته ’کِير آ پِير‘، مفت ۾ ڏئي ڇڏبو هو. خود لاڙڪاڻي شهر ۾ ٿيتي کير ڇهه پئسا ٻه آنا سير ڏيندا هئا، سو به يارهين تاريخ مفت، يارهين واري ’پِيران پِير‘ جي طفيل. اسان جو روزانو خرچ ٻارهن آنن کان وڌ نه ٿيندو هو. ڪڏهن رپيو سوا ٿيو ته بابا، امان کان پڇندو ته بيگم هيترو خرچ! وري حساب ڏسي چپ ٿي ويندو هو. نوڪرياڻي جي پگهار ٽي رپيا مهينو ۽ نوڪر جي ڏهه ٻارنهن رپيا جن مان هو پنهنجو خرچ به ڪندو هو ته ڳوٺ ٻارن کي به موڪليندو هو. لاڙڪاڻي ۾ گهر جي مسواڙ ڏهه پندرهن رپيه مهينو. سو به پڪو ۽ وڏو گهر نه ته ننڍا ۽ غريباڻا گهر ٻين ٽين رپئي ۾ ملندا هئا. بوٽ ٻه کان پنج رپيه، ترڪي ٽوپي ٻه اڍائي رپيه. ٻي ڪا ضرورت هئي ڪانه . لاڙڪاڻي ۾ اليڪٽرسٽي 1931ع ڌاري آئي، بل مهيني ۾ ٻه رپيا، ريڊيو، ٽي وي ته پئدا ئي ڪونه ٿيا هئا.
توتاري وارو چاٻيءَ تي فونو نڪتو ته اسان 35 رپين ۾ ورتو. پوءِ ته اوڙي پاڙي جون زائفائون ۽ ٻار اچي گڏ ٿيندا هئا. عجب لڳندو هئن ته پيتي ڪيئن ٿي ڳائي، کسڙ ڦسڙ ڪندا هئا ته اندر ڳائڻو لڪي ويٺو هوندو ٻيو ڇا. رڪارڊ ٿالهيءَ جهڙا وٺي اچبا هئا. جيوڻي، مائي الهه رکي، استاد بيبو خان، سونو خان، مٺو ۽ سهگل جا رڪارڊ گهڻو هلندا هئا. چاٻي ڍري ٿيندي هئي ته ماڻهو چوند هئا ته ڳائڻي جي نڙي ويهجي وئي آ. ڪجهه لوڻ ڪڻا چوسڻ لاءِ ڏيوس. رهڻي اهڙي سادي جو ڊرائنگ روم ۾ کٽون وجهي هنڌ وڇائي ڇڏبا هئا. ڊرائنگ روم ۾ وري ڪهڙو، گهر جي وچ ۾ هڪ هال (صفحو چئبو هو) هوندو هو. عام سٺن گهرن جو نقشو اڪثر هيئن هوندو هو:
دروازي جي کاٻي پاسي پائخانو، غسل خانو ۽ نلڪي جي دڪي ۽ ساڄي پاسي بورچي خانو ۽ اڱڻ ۽ پوءِ ورانڊو ۽ ورانڊي کان پوءِ صفحو ۽ ڪمرو اوطاق ڪم ڪري آڻبو هو.
هي ٻارنهن سئو يا پندرهن سئو فوٽن جو سٺو گهر هوندو هو. هال ۾ ڪٻٽ لڳل هوندا هئا. مٿان ڪوٺو ۽ ڪمرو ۽ ان مٿان ٽپڙ. سڄي گهر ۾ ڇت جو پکو رڳو هال ۾ لڳل هوندو هو. ان ڪري ڏينهن جو سمهبو به اتي ئي هو. رات جو سڀ ٽپڙ کڄندا ڪوٺي تي، زال مڙس وڃي ٽپڙ تي سمهندا جنهن لاءِ ڪاٺ جي ڏاڪڻ لڳل هوندي هئي. مهمان طائيءَ کي رستي تي کٽ وجهي سمهاربو هو. ٻاهر گندي پاڻيءَ جي حوضي هوندي هئي جنهن مان روزانو ميونسپالٽيءَ جا ڀنگي اچي دٻن سان پاڻي ڪڍي ويندا هئا، هر ڀنگيءَ کي گڏهه گاڏو مليل هوندو هو جنهن مٿان ڊرم رکيل هوندو هو. اها هئي سُکي شهري زندگي، هڪڙو ماڻهو ميونسپالٽيءَ پاران پندرهن ويهه ڪئا مار کنيون گهٽي گهٽي ۾ هوڪو ڏيندو هو، ته ڪوئا مار وٺو. ٻئي ڏينهن ڦاٿل ڪوئا ۽ ڪوئا مار وٺي هليو ويندو هو. شام جو ميونسپالٽي جو ماڻهو ايندو هو. جيڪو رستن گهٽين ۽ ڪنڊن وٽ فانوس ٻاري ويندو