علي خان ابڙو

�، سياڻپ ۽ سهڻي طريقي سان ڪک رکي يا ڍڪ ڍڪي، جيڪي سو اڳلي کي سبق سيکاري ويو.
هون به اسان پٽن کي ڪافي آزاد ماحول ۾ رکيائين ۽ پنهنجي تقدس جي پنجوڙ کان به آزاد رکيائين. نماز، روزي ۽ قرآن شريف جي دؤر لاءِ به ڪڏهن سوڙهو ڪونه گهٽيائين، البت ان جا فائدا بحث مباحثي جو موضوع بڻائيندو هو، پوءِ هر ڪنهن جي مرضي. ڀلا زوريءَ نماز پڙهڻ يا مٿو ٽيڪڻ مان ڪهڙو هوند شڪر. اسڪولي ڪم لاءِ به زور نه ڀريندو هو. جيڪي سو مئٽرڪ جي پرلمنري امتحان ۾ مونکي پاڻ چيائين ته ”جمال ڏسون ته بنان پڙهڻ ۽ محنت جي ڪيتريون مارڪون ٿو کڻين يا ڪهڙو نمبر ٿو اچين!“ مون به ڪتاب کڻي ڇڏيا ۽ پوءِ جڏهن نتيجو نڪتو ته ڏاڍو خوش ٿيو جو مان بنا پڙهڻ جي ذهانت جي زور تي سڄي ڪلاس ۾ پهريون الائي ٻيو نمبر آيس. ايئن مون ۾ هڪ قسم جي خود اعتمادي اچي وئي يا هڪ رٿا موجب پيدا ڪئي وئي. مئٽرڪ جي امتحان لاءِ، ته محنت ڪرڻي ئي هئي.
هڪ ڏينهن الائي ڇا جي ڪري مان ڪتابن جي ويجهو ئي ڪونه ويس. مان ۽ بابا ميرپور خاص ۾ اڪيلا رهندا هئاسون. سو هن منهنجي اها بي خيالائي نوٽ ڪري ورتي. رات جي ماني تي آرام سان سمجهايائين ته پڙهائي کي اڌ ۾ ڇڏڻ سان سلسلو ٽٽي ٿو وڃي سو توکي ائين ڪرڻ نه کپي. کيس اهو به شوق هو ته مان پهريون نمبر اچان. سندس نصيحت جو نتيجو اهو نڪتو جو مان ماڳهين پڙهائي ڇڏي ڏني ۽ ٽي چار ڏينهن ڪتابن کي هٿ ئي نه لاتم. پوءِ اُها منهنجي انا هئي يا عزت نفس يا باغي طبيعت يا ٻيو ڪجهه، خبر ناهي. بابا اها صورتحال ڏسي مونکان پڇيو ته ”ائين ڇو!“ مون کيس صاف ٻڌايو ته ”توهان جو ان ڏينهن مونکي چيو سو انهيءَ جو نتيجو اهو آهي!“ پاڻ بلڪل ڪونه ڪاوڙيو. رڳو مرڪي چيائين ته ”مار تون ڪو ايڏو جذباتي آهين، مونکي خبر ئي ڪانه هئي، بس بابا اڳتي مان نه چوندس تنهنجي مرضي!“ اڄ ٿو سوچان ته پيءُ کي ايئن صاف منهن تي چئي ڏيڻ، سندس ئي تربيت ۽ همت افزائي جو نتيجو هوندو.
ٻيو به هڪ واقعو ٿو ياد اچي. حيدرآباد ۾ هيرآباد ۾ رهندا هئاسون ته ٽيپهري جو منهنجو دوست محمد سعيد انصاري آيو ۽ خيال ڪيوسين ته غلام شاهه ڪلهوڙي جي مقبري تائين پنڌ ڪري اچون. اسين تيرهن چوڏهن سالن جا ڇوڪرا هئاسين ۽ تن ڏينهن ۾ ان طرف صاف ميدان هو ۽ ڪا به وسندي ڪانه هئي. اٿياسون ته ”بابا پڇيو ته ڪاڏي ٿا وڃو!“ چٽو ياد اٿم ته کيس چيم ته ”مڙيئي رلڻ پنڻ ڌڪا کائڻ!“ اکر ڪونه ڪڇيو ۽ کلي ماٺ ٿي ويو. هي ٻيو ثبوت ته اسان کي ڪيڏي نه راءِ جي آزادي ڏئي ڇڏي هئائين جو بي ڌڙڪ صاف سڌي ڳالهه چئي ٿي ڇڏيسون. انهيءَ طبيعت مونکي زندگيءَ ۾ گهڻا فائدا به ڏنا ته وڏا نقصان به پر ان لاءِ ڪو افسوس ڪونه اٿم ۽ بابا جو ٿورائتو آهيان، جنهن مونکي اظهار جي ايڏي آزادي ۽ جرئت ڏني جو مان ڪڏهن به ڪنهن جي آڏو ڪونه جهڪيس. ڪڏهن حوصلو ڪونه وڃايم ۽ ڪڏهن غلط ڪم نه ڪيم بلڪ منهن تي انڪار ڪرڻ کان به ڪونه مڙيس. منهنجي وڏي ڀاءُ شمس الدين ۽ ننڍي ڀاءُ ڪمال الدين جي به اها ئي روش هئي. يعني ته بابا جو فيض عام هو. نه ڪنهن هڪ لاءِ مخصوص.
سندس زيردست ماستر صاحب به وٽس بي ڌڙڪ هليا ايندا هئا ۽ دل جون ڳالهيون ڪري شڪوه شڪايت ڪري دل جو بار هلڪو ڪري ويندا هئا. پاڻ ماستر صاحبن سان اٿي بيهي هٿ ملائيندو هو ۽ موڪلائڻ مهل به اٿي اڳڀرو ڪري ايندو هئن. انهيءَ ڪري پٽيوالا ڪلارڪ ۽ ماستر صاحب سندس گهڻي عزت ڪندا هئا. مون اڳ به لکيو آهي ته عزت ڪمانڊ ڪبي يعني وصول ڪبي آهي. خيرات ۾ ڪانه ملندي آهي. عزت ملندي آهي اخلاق، ڪردار ۽ اخلاص کي. ماڻهوءَ جي هڏ ۽ ماس کي عزت ڪانه ملندي آهي. عام ماڻهو چوندا آهن ته ’عزت آهي ڪرسيءَ کي‘، يعني عهدي ۽ رتبي کي. ڪوڙ، غلط، ڪرسي يا عهدي کان ماڻهو ڊڄن ٿا، عزت نٿا ڪن. هڪ معمولي پوليس وارو اچي ٿو ته ماڻهن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ٿو وڃي ۽ بيوقوف پوليس وارو انهيءَ کي پنهنجي وڏائي ۽ عزت سمجهي ٿو. ماڻهن جي انهيءَ غلط رويي سبب آفيسر به ائين سمجهڻ لڳن ٿا ته رعب تاب ۽ مار موچڙي ۾ عزت آهي ۽ پوءِ اهو سندن وطيرو ٿي وڃي ٿو ۽ اهڙي طرح ظلم وڌندو رهي ٿو ۽ غلط رويا جنم وٺندا رهن ٿا ۽ معاشري جو ڪلچر ائين تبديل ٿي وڃي ٿو، جو ظالم ۽ ڏاڍ ڪندڙ لاءِ چون ته ’مڙس ماڻهو آ، شينهن مڙس آ، وڏي دٻدٻي ۽ رعب وارو آهي‘، چڱي ماڻهوءَ لاءِ چون ته ’پهرئين نمبر جو ڀاڙي آهي‘. ’ڪو حال ڪونه اٿس‘، ’اڳڙيءَ جو ٺهيل آهي‘. انهيءَ کي چئبو آهي ’گهٽ اشراف، زور ڪميڻو‘. انهيءَ ڪري محاورا ٺهي ويا ته ’درويش آهي‘، ’ساڌ‘ آهي معنيٰ بيوقوف آهي. پر حقيقت ۾ جيڪو اصول تي اڏول ٿي بيهي ۽ ڏاڍ توڙي ڏاڍي کي جهڪائي وجهي، اهو ئي صحيح معنيٰ ۾ مڙس ماڻهو آهي.
مون وٽ خيرپور ميرس ۾ هڪ پراڻو واقفڪار آيو. ويهي چانهه وغيره پيتيسون ۽ ڪچهري ڪئي سون. ڳالهين ڪندي ڪن آفيسرن جي ساراهه ڪندي واقعا ٻڌائيندو ويو ته ڪيئن ڪم ڪرڻ جا مڙس ماڻهو آهن، اصل تريءَ تي بهشت! واهه فلاڻو مڙس! واهه فلاڻو شينهن جو پٽ! مون آرام سان چيومانس ته ”ادا مان مڙس ماڻهو انهيءَ کي سمجهندو آهيان جو ويجهي ۾ ويجهي دوست توڙي سڳي ڀاءُ کي منهن تي جواب ڏئي ڇڏي!“ هو ڪو ڪم کڻي آيو هو سو اها ڳالهه ٻڌي ککو وکو ٿي ويو ۽ چوڻو پيس ته ”ها اها به مڙسي آهي!“
سجاول ۾ هڪ دفعي آڌي رات جو منهنجو تمام پيارو دوست مرحوم نور محمد سمو، ماڙي جلباڻي وارو، جيپ ۾ چڙهي حاجي عبدالخالق سومري جو پوءِ ايم پي اي به ٿيو، سان گڏ آيو، عزت سان ويهاريومان مرحوم نور محمد چيو ادا حاجي عبدالخالق جو ڪم آهي سو تو وٽ هلي آيا آهيون. مون چيو حڪم ڪيو. چيائون ته ”فلاڻو ڪيس پيو تو وٽ هلي، ان ۾ جوابدارن کي سزا ڏي!“ مون چيومانس، ته ”ادا هڪ ته ڪيس جي باري ۾ چوڻ ئي نه کپندو هئو ٻيو ته ڪنهن جي چوڻ تي سزا ڏيڻ جهڙو ڪُڌو ڪم ڪرڻ منهنجو اصول ئي نه آهي!“ عبدالخالق سومرو ٻاهر نڪتو ته نور محمد سمي ڏاڍو خوش ٿي ڏوراپو ڏيڻ بدران چيو ته ”ادا ڏاڍو سٺو جواب ڏنئي!“
ٻه ٽي ٻيا به اهڙا واقعا ٿيا. هڪ ماڻهو منهنجي وڏي ڀاءُ شمس جو خط کڻي آيو. لکيو هئائين ته ”هن ماڻهوءَ جي ڳالهه ٻڌي انصاف ڪندا!“ خط پڙهي چيومانس ”حڪم ڪر!“ چيائين ”فلاڻي ماڻهوءَ کي سزا ڏي!“ هن جو ايترو چوڻ ۽ پير مان چمبل لاهي اچي ٿو وٺانس. وٺي ڀڳو مان به پادر هٿ ۾ پٺيان در تائين ويومانس. پر ڀڄي ويو. نوڪرن پٽيوالن ڏٺو ته سفارشيءَ جو ڇا حشر ٿيو. اهڙا واقعا ساک ڄمائي ٿا ڇڏين ۽ پوءِ ڪنهن کي اهڙي جرئت نٿي ٿئي.
حيدرآباد ۾ 1961ع ۾ منهنجو سابق استاد مسٽر ورياڻي ايم پي اي آيو ۽ چيائين ته ڪم اٿم. عزت سان کانئس پڇيم ته چيائين ته ”فلاڻو مٺيءَ جو مکي تنهن تي فلاڻي وڪيل مسٽر امر ڪيس ڪيو آهي سو ان کي سزا ڏي!“ هٿ ٻڌي چيومانس ته ”سائين ائين ڪونه ڪندس!“ ته وري چيائين ”ڇو ڀلا؟“ چيومانس ته ”سائين مون اصول ٺاهي ڇڏيو آهي ته ڪنهن جي چوڻ تي جوابدار کي ڇڏي