علي خان ابڙو

ته سگهجي ٿو پر سزا اصل نه!“ اهو ٻڌي اٿي کڙو ٿيو ۽ مون وٽ اچي پٺي ٺپي چيائين ”اهو سٺو اصول آهي!“ جيڪو پاڻ جهڪي ويو سفارش پئسي (رشوت) آڏو يا زورآور آڏو، اهو ڪيئن مڙس ماڻهو! ناممڪن، اهو ته ڀاڙيو بي ضمير، ۽ زرمريد چئبو.
بابا اهڙيون ڳالهيون ڪندو هو. مونسان نه، پر منهنجي روبرو ٻين سان. سمجهائڻ جو اهو اڻ سڌو طريقو ڏاڍو اثرائتو آهي. پنهنجا خيال ٻين ۾ زوريءَ ٺوسڻ جي ڪوشش نه ڪجي ڇو ته ائين ڪرڻ سان اڳلي جي دل ۾ مخالفت جي ڍال اڀري اچي ٿي ۽ چڱا خيال به ان سان ٽڪرائجي زخمي ٿي اچي ٿا ڦهڪو ڪن. منهنجا ٻار جڏهن ننڍا هوندا هئا تڏهن، توڙي هاڻي جڏهن وڏا ۽ مضبوط ڪردار جا مالڪ ٿي چڪا آهن. مان اهڙي نموني سان ڪنهن مسئلي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري معاملي کي ڇڏي ڏيندو آهيان ۽ هو سوچ ۾ پئجي پنهنجا نتيجا اخذ ڪندا آهن. اها ڳالهه مونکي ورثي ۾ ملي آهي. ۽ شال پشت به پشت هلي.
اڄڪلهه جا ٻار ته پاڻ زور ٿي پيا آهن ۽ الٽو وتن مائٽن ۽ ٻين مان ويڪو ڪڍندا. ٻيو ته ٺهيو پر ٽي وي وارا به ان رجحان کي وتن زور وتائيندا. ڀائي، پاڻ کي گهٽ سمجهڻ ۽ اڻ ڄاڻ سمجهڻ بهترآهي انهيءَ کان جو پاڻ کي عاقل ۽ سڄاڻ سمجهي ماڻهو وتي ٻين تي جُهلون ۽ اُلرون ڪندو. پوءِ فرض وڃن ٿا وسري ۽ رڳو حقن جي ڳالهه هلي ٿي. جنهن ڪري خود مطلبي، خود پسندي ۽ خود غرضي جو ڪلچر پيدا ٿئي ٿو. هميشھ فرض پنهنجا سڃاڻجن ۽ حق ٻين جا. ماءُ پيءُ جا حق، مٽن مائٽن جا حق، اوڙي پاڙي جا حق، رستي تي هلندڙ هر شهري جا حق، گراهڪ يا خريدار جا حق، جيڪڏهن پراون جا حق نڀائڻ جي عملي ڪوشش ڪجي ۽ فرض سمجهي ڪجي، ته پنهنجا حق ياد ڪرڻ جي فرصت ڪانه ملندي ۽ اهي حق جن لاءِ اسين چيخون پڪاريون ٿا سي پاڻهي ئي اچي جهوليءَ ۾ پوندا. هر ڪو پنهنجا فرض نڀاهي ته هوند معاشري ۾ ماٺار، سڪون ۽ چڱا عمل ڪرڻ جي چٽا ڀيٽي ٿي وڃي ۽ سڄو معاشرو سڌري وڃي. اسين ان بجاءِ خار، ساڙ، حسد، ۽ هنگامي جو ڪلچر پيا پيدا ڪرين ۽ وتون ٻين کي ٽيڪرون ڏيندا ته لٺڙيا ٿين ۽ مار ڌاڙ ختيار ڪن. خدا جو شان جو اهڙن غلط رجحانن کي سورهيائي ۽ هيروازم جو درجو ڏيو ڇڏين، جيئن پنهنجو پجيرو ۽ بنگلو سلامت رهي. ٻيا ته ٺهيو خود استاد، نفاق ۽ ويڙهه جو ٻج ڇٽي، پنهنجي ڏاڪڻ ٺاهڻ ۾ مصروف آهن، چوندا آهن ’ڪانوَ کي لُڙ ۾ مزو‘، ’جيئن لُڙ تيئن لئه، جيئن لُڙ تيئن لئه، ‘.
اڄ تاريخ ڏهين مارچ 1996ع تي جنگ اخبار ۾ هڪ وڏي اشرافيه دانشور ۽ ڪروڙ پتي طبيب، حڪيم محمد سعيد صاحب جو بيان آهي ته، ”اسين غلام آهيون سو مان نوجوانن کي باغي بڻائيندس!“ نعوذ بالله، پنهنجي آزاد جمهوري ملڪ ۾ غلام ڪيئن چوائبو ۽ نوجوانن کي باغي، شرپسند ۽ قانون ٽوڙ ۽ امن دشمن بڻائي ملڪ مذهب ۽ ان مخصوص مراعات يافته طبقي جي ڪيئن ۽ ڪهڙي خدمت ڪري سگهبي. سواءِ پنهنجي مخصوص مفادات کي تحفظ ڏيڻ جي ۽ پنهنجي اشرافيه طبقي ۽ سرمائي جي بچاءُ ۽ ليڊري چمڪائڻ جي، نوجوانن کي ايئن انڌ جي گهوڙي تي چاڙهي، ٻليدان جو ٻڪرو بنائڻ منافقانه ۽ غير اسلامي عمل آهي. اسلام ته آهي ئي امن جو مذهب جو اعلانيه فحشا منڪر و بغ (تشدد ۽ بغاوت) جي منع ٿو ڪري ۽ هڪ انسان جي قتل کي سموري ذات جو قتل ٿو سڏي ۽ حڪومت وقت جي اطاعت جي تلقين ٿو ڪري. هي ڪهڙا دانشور ۽ مؤمن آهن جو بغاوت جو درس پيا ڏين. ياد رهي ته حضور نبي ڪريم ﷺجي سموري مڪي توڙي مدني زندگيءَ جي جدوجهد ۾ ٻنهي ڌرين يعني مسلمانن توڙي ڪفارن جا صرف هڪ هزار ۽ ست ماڻهو قتل ۽ شهيد ٿيا هئا. اڄ صرف ڪراچيءَ ۾ اسان جي پڙهيل لکيل دانشورن ۽ ليڊرن رڳو هڪ سال اندر اڍائي هزار بيگناهه نوجوان قتل ڪرائي ڇڏيا آهن ۽ اڃا هينئون نه ٺريو اٿن. اي چرخ گردان تفو بر تو. لعنت الله علي المفسدين والفاسقين.
بابا جي طبيعت ۾ ايڏي ماٺار ۽ اطمينان هو جو قلب مطمئنه جو گمان ٿيندو هو. قلب مطمئنه جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، ڪنهن ڀاڳ واري کي نصيب ٿئي. هميشه هڪ ڪندي مون نه ڪڏهن کيس ٽهڪ ڏئي کلندو ڏٺو نه رئندي. ماءُ گذاري ويس. پٽ گذاري ويس. ته به ماٺ. نيٺ امان پڇيس ته، ”شمن جا پيءُ ماءُ جو ڏک ٿيئي ڇا؟“ چيائين ”نيٺ ته ماءُ هئم!“ بس انهيءَ کان وڌ ڪجهه نه چيائين. ڳالهائڻ مهل ڪڏهن به هٿ هلائي يا مڪون هڻي جوش جو مظاهرو ڪونه ڪيائين. جوش هوندو ته هوش نه هوندو. جي هوش هوندو ته جوش نه هوندو. جوش جو همت ۽ جرئت سان واسطو نه آهي. ايئن ته سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’سکڻي ڪني گهڻو اڀامي‘. هڪ دفعي پروفيسر جهامنداس ڀاٽيا کان پڇيم ته، ”خوشي ڇا آهي؟“ منهنجو تڪيو ڪلام هوندو هو جو، جڏهن ڪو رسمي طرح پڇندو هو ته ”خوش آهيو، چڱا ڀلا؟“ ته مان جواب ڏيندو هئس ته ”خوش آهيان پر خوشي ڪانهي!“ سو پروفيسر جهامنداس کان هڪ اکرو ڏکيو سوال پڇيم ته، ”خوشي ڇا آهي؟“ هڪ اکرو جواب مليم ته ”توازن!“ ’توازن معنيٰ ماڻهو ڪنهن به ننڍي وڏي ڳالهه يا واقعي تي توازن نه وڃائي ۽ پنهنجو پاڻ تي ضابطو رکي‘. ڪهڙو نه سهڻو جواب ۽ سهڻي ڳالهه! اسين آهيون جو پليٽ ٽٽڻ تي ڇرڪ اچي وڃي. رڙ ڪيون يا آپي مان نڪري وڃون. پوءِ خوشي ڪيئن ملندي؟ پوءِ ته قدم قدم تي پاڻ لاءِ پاڻ ئي آزار پئدا ڪنداسون. سو توازن، يعني صبر ۽ شڪر آهي. سچي خوشي. مان ٿورائتو آهيان پروفيسر جهامنداس ڀاٽيا جو ۽ ٻين انيڪ ڪرم فرمائن جو جن سهڻا سهڻا نڪتا ٻڌايا ۽ سمجهايا. جي دل سان هنڊائي مان صبر شڪر ۽ توازن جي طفيل هيڏي وڏي شهر ۾، مهلڪ بيماري هوندي به آرام سان جيان پيو. اها شاهدي منهنجا پٽ ۽ ڌيئون به ڏيندا.
پر هڪ ڳالهه آهي ته مان جوش تي قابو پائي نه سگهيو آهيان. بعضي ته غضبناڪ به ٿي ويندو آهيان. جوش ۽ غصي تي قابو پائڻ وڏي ڳالهه آهي. مهانتا آهي. اها مهانتا شيخ اياز ۽ محمد ابراهيم جويو ۾آهي. سائين جي ايم سيد ۾ ڪانه هئي پر ان جو ٻيو سبب هو، ڇاڪاڻ ته هو اصول تي سوديبازي ڪونه ڪندو هو ۽ پنهنجي فيصلي تي اٽل هو، جي ٻيئي هڪ ڪندي خوبيون آهن. هونئن، مون جيڪي ڪجهه سمجهيو آهي، ۽ فطرت کان پرايو آهي، سو اهو ته ڪو به جذبو منفي ناهي، هر جذبو صحيح استعمال سان مثبت ۽ شاندار ڪارناما سرانجام ڏئي ٿو. مٿي لکي آيو آهيان ته ڊپ يا خوف جو جذبو ماڻهوءَ کي مدافعت سيکاري ٿو. اوندهه کان ڊنو ته روشني ايجاد ڪيائين. جهڙ مينهن، سيءُ ۽ درنده جانورن کان ڊنو ته گهر اڏڻ شروع ڪيائين. بک کان ڊنو ته کيتي ڪيائين. ڏسو ته سڄي ترقي ۽ تمدن جو بنياد خوف جي جذبي جي مرهون منت آهي. ايئن ئي ڪوڙ، ڦرلٽ ۽ ڏاڍ تي ’غصو‘ اچڻ، مثبت جذبو آهي، ايئن ڇڪي تاڻي پاڻ سان جهيڙيندي مان جج هجڻ دوران ان نتيجي تي پهتس ته چوري به مثبت سوچ جو نتيجو آهي، چور آخر ايڏو جوکم ڇو ٿو کڻي، جنهن ۾ سر به وڃي سگهي ٿو، يا ٽنگ ٻانهن به ڀڄي سگهي ٿي، جيل به اچي سگهي ٿو. محرڪ جذبو ته اهو ئي آهي نه ته پاڻ توڙي ٻچن کي چڱو کارائجي، چڱو پهرائجي ۽ زندگي جون چڱيون شيون حاصل ڪجن. اها ته چڱائي آهي. پوءِ پاڻ سان جهيڙيندي جهيڙيندي انهيءَ �