علي خان ابڙو

�اف ڳالهائڻ يا لکڻ ڪو مذاق يا معمولي ڪارنامو آهي؟ ڪير اهڙي همت ۽ جرئت ڪري يا ڏيکاري! اياز چواڻي ”ٻاٻري ڪنڊ تي هلڻو يا ڪاريءَ تي پير پوڻ جي مترادف“ هو. بابا ته نحيف، نفيس، دل جي عارض ۾ مبتلا، اهو سڀ ڪجهه برداشت ڪرڻ جهڙو ڪونه هو، ته به پيريءَ تائين ٻري ٻاريندو آيو. اياز ته عملي طور ڪڏي پيو. ’ڪاريءَ تي به پير پيس‘ ته ’ٻاٻري ڪنڊ تي به رهيو‘. جيل ۽ ڦاسيءَ جا امڪان کيس ڌوڏي نه سگهيا. چوٽ تي چڙهيل وڪالتي ڪاروبار ڇڏي معمولي پنج هزار ماهوار تي سنڌ يونيورسٽي سينگاريائين ته حاسدن جا غول سندن چوڌاري باهوڙ لائي بيٺا ته اياز وڪامي ويو. اياز جي به ڪا قيمت ڪَٿي سگهجي ٿي ڇا؟ اها يونيورسٽي جنهن ۾ ڪلاسن کي تالا لڳا پيا هئا ۽ پروفيسر صاحب بنگلن کان ٻاهر ئي ڪونه نڪرندا هئا ۽ ڇوڪرا شراب پي پستول کڻي ڦاٽڪ تان زوري چِڪن تِڪا ڦري کائي، مارئي هاسٽل ۾ ٽپڻ جون سٽون سٽيندا هئا. تن جي ٽڪ مان ور ڪڍي ڇڏيائين ۽ پروفيسر صاحب بادل ناخواسته مقرر وقت تي ليڪچر ڏيڻ لاءِ اوٻاسيون ڏيندا اچڻ لڳا.
مونکي، سراج الحق ميمڻ کي ۽ نثار ميمڻ کي، جو بعد ۾ معين قريشيءَ جي وقت ۾ فيڊرل منسٽر ٿيو، گورنر صاحب جنرل عباسيءَ سئنڊيڪيٽ تي نامزد ڪيو. اسين اکين ڏٺا شاهد آهيون. ڪهڙي ڳالهه ڪجي. سنڌي ۾ چوندا آهن ته ’پنهنجي اوگهڙ تان پلئه لاهڻو آهي‘ هي رڪارڊيڊ حقيقتون آهن پر ڍڪي ڀلي! ڪلچر ڊپارٽمينٽ ڪراچيءَ مان ٽي لک اسي هزار جو چيڪ سنڌي ادبي بورڊ لاءِ نڪتو ۽ هٿئون هٿ روانو ٿيو. اهو چيڪ ڄاڻي واڻي ڀلجي ڄامشورو ۽ حيدرآباد ٽپي اڳڀرو هليو ويو ۽ اڃا تائين روپوش آهي. يونيورسٽيءَ ۾ بنگلي اڏڻ جو سمورو سامان آيو. ويندي ٽائيلون نلڪا، بجلي جو فينسي سامان ۽ ٻيو سڀ ڪجهه، پر بنگلو لڀيئي نه! پراڻي ڪئمپس يعني ودياليه جو ڪروڙن جو ميدان ڀڳڙن مٺ تي ورهايو ويو. ٻيو ته ٺهيو پر يونيورسٽيءَ جي ٽاڪري زمين لاءِ نه رڳو ٽرئڪٽر خريد ڪيو ويو پر ڊرائيور جون پگهارون به ڏنيون ويون ۽ ڊيزل خريد ڪيو ويو. يونيورسٽيءَ جا الائي ڪهڙا زرعي ايڪڙ آباد ڪيا ويا؟ اياز کي چيم ته ”هيءَ انڪوائري ٿيڻ کپي!“ وات تي آڱر رکي چيائين ”ڀائو ڍڪي ڀلي، گهڻن پارسا شخصيتن جو ڪچو چٺو ظاهر ٿي پوندو؛ اها به سنڌ جي گلا، ڇڏي ڏي ان ڳالهه کي!“ اها هئي اياز جي مهانتا جو جيڪي سندس دشمني ۾ الائي ڇا ڇا وڦلندا هئا انهن جو نالو به نه کنيائين ۽ بڇڙائيءَ جي ڀوت تي ڍڪڻو چاڙهي هميشھ لاءِ بند ڪري ڇڏيائين. منهنجي ڪم ظرفي ڏسو، جو ٻاڦ ٻاهر ڪڍي ويٺس. توبهه، الله معاف ڪندو.
جيڪي صاحب پاڻ ڪوششن ۾ لڳا پيا هئا. ته اياز کي ٿيڙي پاڻ وائيس چانسلر ٿي اچن سي اياز تي ٽوڪون ۽ کلون ڪندا آيا ته نوڪريءَ کي چنبڙي پيو آهي. رب جو شان! اياز کي ته نڪو لهر نڪو لوڏو. جڏهن جنرل ضياءُ الحق کيس ڪڍيو ته سکر جو سمورو علائقو ۽ سندس ڄميل وڪالت جي آفيس ۽ پراڻي سکر وارو وڏو شاهي گهر سندس منتظر هئا. اياز لاءِ ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿي پيا. سندس ماهوار آمدني تنهن زماني ۾ پنجاهه سٺ هزار کان گهٽ ڪانه هئي. مٿان وري هاءِ ڪورٽ کلي سکر ۾. اياز ڪم جي ڇانٽي خاطر، ڪيس کڻڻ گهٽائي ڇڏيا ته ڪيترا وڪيل اچي سندس جونيئر ٿي ڪم ڪرڻ لڳا. اڄڪلهه جو فيڊرل منسٽر خورشيد شاهه، فتاح ملڪ، رشيد ڀٽي ۽ ٻيا سندس جونيئر ٿي رهيا. مان جڏهن هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته هلي وڃي ساڻس سندس آفيس ۾ ملاقاتي ٿيس. سندس شان مان ۽ دٻدٻي ۾ ڪو فرق ڪونه آيو هو. اياز اڄ به شينهن بڻيو ويٺو آهي ۽ منجهس تر جيتري به وڏائي ۽ تڪبر ڪونه آهي. اهو ئي مٺو ماڻهو، اهو ئي کلڻو، اهو ئي معصوم. ڀلي مونسان ٻيا اختلاف ڪن پر مون ته منجهس هڪ الهه لوڪ ڏٺو آهي. توهين جيڪي وڻيوَ سو چئو، پر ڪجهه ڏات ڏسو پوءِ بات ڪيو. هي شور اجايو آ پيارا!
منهنجو ته اهو عقيدو آهي ته اديب ٿيڻ لاءِ پهرين الهه لوڪ ٿيڻ ضروري آهي. جيڪو ڏينهن رات پرائي ڏک ۾ ڏکي، ۽ ڀلائيءَ جون واٽون ڳولهي پوءِ ڀلي ڪنڊا لڳن، ويڻ ملن، فتوائون اچن ته به ننڊون ڦٽائي، سوچ جا گهوڙا ڊوڙائي ڪجهه اڳڀرو ٿيڻ لاءِ پيو جاکوڙي سو الهه لوڪ نه چئبو ته ٻيو ڇا؟ محمد ابراهيم جوئي صاحب، منهنجي ڏاڙهي ۽ نمازن تي ٽوڪ ڪندي اياز جي روبرو چيو ته ”ڀلا اياز ته بي نمازي آهي!“ مون چيو ”مون ته اياز کي چوويهه ڪلاڪ نماز ۾ ڏٺو آهي!“ ڀلا ڇو ڪين؟ ’فڪر جي هڪ گهڙي سئو سالن جي عبادت کان بهتر آهي‘. ’سي سُتا ئي سونهن ننڊ عبادت جن جي‘. جويو صاحب چپ ٿي ويو، قائل ڪونه ٿيو. ڪن ماڻهن جي دلين تي ۽ بصيرت تي مهرون لڳي وينديون آهن پوءِ هو نه سمجهندا آهن نه ٻڌندا آهن ۽ نه ڏسي سگهندا آهن.
بابا کي به ائين عبدالغفور ڀرڳڙي وڪيل ’ٿڪل دماغ‘ جو خطاب ڏنو هو. اهو عبدالغفور ڀرڳڙي ڪمال منافقي سان خوشامديون ۽ چاپلوسيون ڪري وڃي ضياءُ الحق جي هنج ۾ ويٺو ۽ غير نمائنده وزارت وٺي ويهي رهيو. وزارت ۾ هلندي پڄندي وري ايتري هئس جو هڪ رات مونکي لاڙڪاڻي مان فون آئي ته ”فلاڻي عزتدار ماڻهوءَ کي پوليس جهلي ٿاڻي تي ويهاري ڇڏيو آهي، توهان ڪجهه ڪيو!“ مون چيو ”بابا ڀرڳڙي صاحب وزير آهي ان ڏي وڃو!“ چي ”اهو ويچارو مٿو هڻي بيٺو آهي پر ٺپ جواب مليو اٿس!“ مون چيو ”ڀائي جيڪڏهن وزير صاحب کي انڪار ٿيو آهي ته مون معمولي ماڻهوءَ کي ڇو ٿا خوار ڪيو؟“ ڀانيان ٿو ته مان تن ڏينهن رٽائر ڪري چڪو هئس. رٽائر ڪاموري کي ڪير ٿو پڇي؟
جسٽس جمال الدين ميمڻ جو ڀيڻيوو ۽ مسٽر رسول بخش لغاري سيشن جج جو وڏو ڀاءُ لغاري صاحب چيف انجنيئر بٺوري تعلقي جو زميندار هو. مان بٺورو ۽ سجاول جو سڀ جج هئس ته لغاري صاحب چيف انجنيئر رٽائر ڪيو ۽ هڪ ڏينهن مختيارڪار وٽ آيو ۽ اچي شڪايت ڪيائين ته ”مختيار ڪار صاحب هي ٽيون دفعو توهان وٽ آيو آهيان پر منهنجي معمولي ڪم اڃا نٿو ٿئي“. مختيارڪار صاحب گهنٽي وڄائي پٽيوالي کي چيو ته هيڊ منشيءَ کي سڏي اچ. هيڊ منشي اچي اڳيان بيٺو ته مختيارڪار صاحب کيس تنبيهه ڪئي ته، ”وڏا منشي توکي چيو اٿم ته رن زال، يتيم ٻار ۽ رٽائر ڪاموري کي تنگ نه ڪندو ڪر!“ مختيارڪار جو ائين چوڻ ۽ لغاري صاحب اٿي، ڪرسيءَ کي پٺيان ٿيڙ ڏئي، پنهنجي ٻاهر بيٺل جيپ ڏي ڊوڙ پاتي. مختيارڪار صاحب سڏ ڪري چيس ته ”لغاري صاحب بيهو توهان جو ڪم ٿئي ٿو“ پر لغاري صاحب ڪونه بيٺو وراڻيائين ته ”صاحب هاڻي گهڻو ٿيو، رن زال ۽ يتيم ٻار جهڙو ڪري ڇڏيوَ، هاڻي ڪهڙي منهن سان توهان وٽ ايندس!“ لغاري صاحب ۾ مزاج جو حس ڏاڍو هو.
مسٽر رسول بخش ڳالهه ٿو ڪري ته، ”موڪلن ۾ ٻئي ڀائر آڳر ۾ کٽولن تي ليٽيا پيا هئاسون ته ائين گهرو عورتن ۾ جهيڙو ۽ ڪڙڪا شروع ٿي ويا. ادو ٽپ ڏئي اٿي رلهي ۽ وهاڻو ويڙهي ڪڇ ۾ ڪري وٺي ڀڳو. چيومانس ’ادا ڪاڏي؟‘ ته اشاري سان چيائين ته ’تون به اچ!‘ سو مان به رلهي ويڙهي ڪڇ ۾ ڪري ڀڳس، ادو وڃي ڀڄندو مان به پٺيان. پري وڃي هڪ وڻ هيٺ