علي خان ابڙو

ءَ کي باز سان ويڙهائڻ، ان ۾ بهادري به آهي. دليري به، ايماني جذبو به، نيڪي به، شِولري (chivalry) به ۽ ٻيو سڀڪجهه به ۽ هر دؤر، هر وقت، هر مهل ۽ هر ڏاڍاين ۽ ڏاڍ خلاف آهي. هن سونهري اصول آڏو ٻيا سڀ فلسفا ۽ تحريڪون ۽ ادبي ترقي پسندي يا ناپسندي جا نظريا، ختم ٿي ٻڌا ٻانها ٿي وڃن ٿا. ڀلي شيخ اياز صاحب تي الزام هنيو وڃي ته هو ادب ۾ ترقي پسندي وغيره جو قائل ناهي پر مونکي خبر آهي ته شيخ صاحب هڪ گهڙي لاءِ به ڪنهن تي ظلم ٿيندو ڏسي چپ ڪري برداشت ڪرڻ وارو ڪونهي ۽ هو اهو عملي طرح ثابت ڪري چڪو آهي ۽ بگهڙن جي وچ ۾ بيهي لاپرواهيءَ سان مٿن وار مٿان وار ڪندو رهيو آهي. اهڙي ماڻهوءَ تي اهو الزام! تفو برتو، تفو برتو! اياز ته سڄي عمر جهيڙيندو رهيو آهي ٻال جتيءَ کان پيرسنيءَ تائين دل جي مرض هوندي به اڃا جهيڙيندو اچي. باقي توهان جيڪو وڻيوَ سو چئو جيڪي وڻيوَ سو ڪيو، ڀلي سرمد کي سوليءَ چاڙهيو يا شمس تبريز جي کل لهرايو. ڪو فرق نٿو پوي. ائين ٿيندو آيو آهي، ائين ٿيندو رهندو. باقي جنهن کي توهان ترقي پسندي سڏيو ٿا سا ته ازل کان آهي، هومر کان وٺي هيمنگوي تائين. اها توهان جي ’خلقيل ٻانهي‘ ڪانهي. اسان جو مڃيل هيرو به فرمائي ٿو ته، ”ڪريو بري تي بڇ!“ غالب جهڙو فقير منش به چوي ٿو ته، ”روڪ لو گر غلط چلي ڪوئي!“

بابو سائينءَ زندگيءَ جي آخري ڏينهن تائين جهيڙيندو آيو. اوهان ڀانيو ٿا ته 1945ع کان وٺي 1954ع تائين پاڪستان توڙي پاڪستان جي ليڊرن خلاف ڳالهائڻ يا لکڻ ڪو مذاق يا معمولي ڪارنامو آهي؟ ڪير اهڙي همت ۽ جرئت ڪري يا ڏيکاري! اياز چواڻي ”ٻاٻري ڪنڊ تي هلڻو يا ڪاريءَ تي پير پوڻ جي مترادف“ هو. بابا ته نحيف، نفيس، دل جي عارض ۾ مبتلا، اهو سڀ ڪجهه برداشت ڪرڻ جهڙو ڪونه هو، ته به پيريءَ تائين ٻري ٻاريندو آيو. اياز ته عملي طور ڪڏي پيو. ’ڪاريءَ تي به پير پيس‘ ته ’ٻاٻري ڪنڊ تي به رهيو‘. جيل ۽ ڦاسيءَ جا امڪان کيس ڌوڏي نه سگهيا. چوٽ تي چڙهيل وڪالتي ڪاروبار ڇڏي معمولي پنج هزار ماهوار تي سنڌ يونيورسٽي سينگاريائين ته حاسدن جا غول سندن چوڌاري باهوڙ لائي بيٺا ته اياز وڪامي ويو. اياز جي به ڪا قيمت ڪَٿي سگهجي ٿي ڇا؟ اها يونيورسٽي جنهن ۾ ڪلاسن کي تالا لڳا پيا هئا ۽ پروفيسر صاحب بنگلن کان ٻاهر ئي ڪونه نڪرندا هئا ۽ ڇوڪرا شراب پي پستول کڻي ڦاٽڪ تان زوري چِڪن تِڪا ڦري کائي، مارئي هاسٽل ۾ ٽپڻ جون سٽون سٽيندا هئا. تن جي ٽڪ مان ور ڪڍي ڇڏيائين ۽ پروفيسر صاحب بادل ناخواسته مقرر وقت تي ليڪچر ڏيڻ لاءِ اوٻاسيون ڏيندا اچڻ لڳا.

مونکي، سراج الحق ميمڻ کي ۽ نثار ميمڻ کي، جو بعد ۾ معين قريشيءَ جي وقت ۾ فيڊرل منسٽر ٿيو، گورنر صاحب جنرل عباسيءَ سئنڊيڪيٽ تي نامزد ڪيو. اسين اکين ڏٺا شاهد آهيون. ڪهڙي ڳالهه ڪجي. سنڌي ۾ چوندا آهن ته ’پنهنجي اوگهڙ تان پلئه لاهڻو آهي‘ هي رڪارڊيڊ حقيقتون آهن پر ڍڪي ڀلي! ڪلچر ڊپارٽمينٽ ڪراچيءَ مان ٽي لک اسي هزار جو چيڪ سنڌي ادبي بورڊ لاءِ نڪتو ۽ هٿئون هٿ روانو ٿيو. اهو چيڪ ڄاڻي واڻي ڀلجي ڄامشورو ۽ حيدرآباد ٽپي اڳڀرو هليو ويو ۽ اڃا تائين روپوش آهي. يونيورسٽيءَ ۾ بنگلي اڏڻ جو سمورو سامان آيو. ويندي ٽائيلون نلڪا، بجلي جو فينسي سامان ۽ ٻيو سڀ ڪجهه، پر بنگلو لڀيئي نه! پراڻي ڪئمپس يعني ودياليه جو ڪروڙن جو ميدان ڀڳڙن مٺ تي ورهايو ويو. ٻيو ته ٺهيو پر يونيورسٽيءَ جي ٽاڪري زمين لاءِ نه رڳو ٽرئڪٽر خريد ڪيو ويو پر ڊرائيور جون پگهارون به ڏنيون ويون ۽ ڊيزل خريد ڪيو ويو. يونيورسٽيءَ جا الائي ڪهڙا زرعي ايڪڙ آباد ڪيا ويا؟ اياز کي چيم ته ”هيءَ انڪوائري ٿيڻ کپي!“ وات تي آڱر رکي چيائين ”ڀائو ڍڪي ڀلي، گهڻن پارسا شخصيتن جو ڪچو چٺو ظاهر ٿي پوندو؛ اها به سنڌ جي گلا، ڇڏي ڏي ان ڳالهه کي!“ اها هئي اياز جي مهانتا جو جيڪي سندس دشمني ۾ الائي ڇا ڇا وڦلندا هئا انهن جو نالو به نه کنيائين ۽ بڇڙائيءَ جي ڀوت تي ڍڪڻو چاڙهي هميشھ لاءِ بند ڪري ڇڏيائين. منهنجي ڪم ظرفي ڏسو، جو ٻاڦ ٻاهر ڪڍي ويٺس. توبهه، الله معاف ڪندو.

جيڪي صاحب پاڻ ڪوششن ۾ لڳا پيا هئا. ته اياز کي ٿيڙي پاڻ وائيس چانسلر ٿي اچن سي اياز تي ٽوڪون ۽ کلون ڪندا آيا ته نوڪريءَ کي چنبڙي پيو آهي. رب جو شان! اياز کي ته نڪو لهر نڪو لوڏو. جڏهن جنرل ضياءُ الحق کيس ڪڍيو ته سکر جو سمورو علائقو ۽ سندس ڄميل وڪالت جي آفيس ۽ پراڻي سکر وارو وڏو شاهي گهر سندس منتظر هئا. اياز لاءِ ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿي پيا. سندس ماهوار آمدني تنهن زماني ۾ پنجاهه سٺ هزار کان گهٽ ڪانه هئي. مٿان وري هاءِ ڪورٽ کلي سکر ۾. اياز ڪم جي ڇانٽي خاطر، ڪيس کڻڻ گهٽائي ڇڏيا ته ڪيترا وڪيل اچي سندس جونيئر ٿي ڪم ڪرڻ لڳا. اڄڪلهه جو فيڊرل منسٽر خورشيد شاهه، فتاح ملڪ، رشيد ڀٽي ۽ ٻيا سندس جونيئر ٿي رهيا. مان جڏهن هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته هلي وڃي ساڻس سندس آفيس ۾ ملاقاتي ٿيس. سندس شان مان ۽ دٻدٻي ۾ ڪو فرق ڪونه آيو هو. اياز اڄ به شينهن بڻيو ويٺو آهي ۽ منجهس تر جيتري به وڏائي ۽ تڪبر ڪونه آهي. اهو ئي مٺو ماڻهو، اهو ئي کلڻو، اهو ئي معصوم. ڀلي مونسان ٻيا اختلاف ڪن پر مون ته منجهس هڪ الهه لوڪ ڏٺو آهي. توهين جيڪي وڻيوَ سو چئو، پر ڪجهه ڏات ڏسو پوءِ بات ڪيو. هي شور اجايو آ پيارا!

منهنجو ته اهو عقيدو آهي ته اديب ٿيڻ لاءِ پهرين الهه لوڪ ٿيڻ ضروري آهي. جيڪو ڏينهن رات پرائي ڏک ۾ ڏکي، ۽ ڀلائيءَ جون واٽون ڳولهي پوءِ ڀلي ڪنڊا لڳن، ويڻ ملن، فتوائون اچن ته به ننڊون ڦٽائي، سوچ جا گهوڙا ڊوڙائي ڪجهه اڳڀرو ٿيڻ لاءِ پيو جاکوڙي سو الهه لوڪ نه چئبو ته ٻيو ڇا؟ محمد ابراهيم جوئي صاحب، منهنجي ڏاڙهي ۽ نمازن تي ٽوڪ ڪندي اياز جي روبرو چيو ته ”ڀلا اياز ته بي نمازي آهي!“ مون چيو ”مون ته اياز کي چوويهه ڪلاڪ نماز ۾ ڏٺو آهي!“ ڀلا ڇو ڪين؟ ’فڪر جي هڪ گهڙي سئو سالن جي عبادت کان بهتر آهي‘. ’سي سُتا ئي سونهن ننڊ عبادت جن جي‘. جويو صاحب چپ ٿي ويو، قائل ڪونه ٿيو. ڪن ماڻهن جي دلين تي ۽ بصيرت تي مهرون لڳي وينديون آهن پوءِ هو نه سمجهندا آهن نه ٻڌندا آهن ۽ نه ڏسي سگهندا آهن.

بابا کي به ائين عبدالغفور ڀرڳڙي وڪيل ’ٿڪل دماغ‘ جو خطاب ڏنو هو. اهو عبدالغفور ڀرڳڙي ڪمال منافقي سان خوشامديون ۽ چاپلوسيون ڪري وڃي ضياءُ الحق جي هنج ۾ ويٺو ۽ غير نمائنده وزارت وٺي ويهي رهيو. وزارت ۾ هلندي پڄندي وري ايتري هئس جو هڪ رات مونکي لاڙڪاڻي مان فون آئي ته ”فلاڻي عزتدار ماڻهوءَ کي پوليس جهلي ٿاڻي تي ويهاري ڇڏيو آهي، توهان ڪجهه ڪيو!“ مون چيو ”بابا ڀرڳڙي صاحب وزير آهي ان ڏي وڃو!“ چي ”اهو ويچارو مٿو هڻي بيٺو آهي پر ٺپ جواب مليو اٿس!“ مون چيو ”ڀائي جيڪڏهن وزير صاحب کي انڪار ٿيو آهي ته مون معمولي ماڻهوءَ کي ڇو ٿا خوار ڪيو؟“ ڀانيان ٿو ته مان