علي خان ابڙو

�نگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’مالڪ جهڙي اک ٻئي ڪنهن وٽ ٿي نٿي سگهي‘. بابا پڇندو هو ته ”جمال ڀلا اڄ پاڻ ويو هئين؟“ ته مان چوندو هئس ”نه بابا!“ ته سندس پيشانيءَ تي جيڪي ناپسنديدگي جا آثار نمايان ٿيندا هئا سي مونکي اڄ به ياد آهن. مونکي يقين آهي ته اها سزا مونکي اڄ به ملي ٿي جو ڪڏهن ڪڏهن منهنجا پٽ اهڙي طرح نوڪر کي ڪم چئي بار لاهي ٿا ڇڏين.
ڳالهه آهي شرڌا جي. گانڌي جي جڏهن گول ميز ڪانفرنس تي لنڊن ويو ته سندس وڏو آڌرڀاءُ ٿيو، جيتوڻيڪ ڪن اخبارن لکيو ته هندوستان کان هڪ ننگو فقير آزادي وٺڻ ويو آهي. مهاتما لاءِ گڏجاڻيون ۽ آجياڻا ٿيا، کيس پارليامينٽ جا ميمبر ۽ وزير ملڻ ويا، ويندي مهاراڻي به سندس شان ۾ ڊنر ڏني جتي به احرام جهڙا ڪپڙا پائي لٺ کڻي ويو. جڏهن به اخبار وارا پڇنس ته چوي ته ”هائو! سڀ ڪجهه هئو پر شرڌا ڪانهي!“ ويندي شاهي محل جي آجياڻي بابت به چيائين ته ”ها، تمام شاندار هئي پر شرڌا ڪانهي!“ انگريز اخبار نويسن بيزار ٿيندي پڇيس ته ”اها شرڌا نيٺ آهي ڇا؟“ جواب ملين ته ”هندستان اچي ڏسو!“ شرڌا معنيٰ دلي عقيدت، عزت، احترام ۽ اونَ. پيءُ ماءُ ويچارا ٻيو ڇا ٿا گهرن سواءِ شرڌا جي. بس سندن ڳالهه کي مانُ ۽ مڃتا ملي ته هنن وٽان ڍير دعائن جو موٽ ۾ ملي ٿو. اولاد ڀانئين ٿو ته ماءُ پيءُ کي ته منٽ ۾ پرچائي وٺندو. اهو نٿو ڄاڻي ته هو پرچائي نه پرچائي، مائٽ ته خودبخود پرچيو، ويٺو اوسيئڙو ڪري ته اچي دعائن جو انبار کڻي وڃي.
والدين، ٻچن جا ڪيڏا نه بيجا انگل کڻن ٿا ۽ پوءِ جڏهن اولاد کين ٿورو به نظرانداز ڪري ٿو يا صرف بي ڌيان ٿئي ٿو ته سندس دل کي جهٻو اچيو وڃي ۽ سا به هو پنهنجو پاڻ ئي ميساري ڇڏين ٿا. منهنجو ڀيڻيوو عبدالحق وڪو جو هڪ ڪامياب پوليس آفيسر رهيو آهي. اهڙو ٺوس ۽ وزندار دليل ڏيندو آهي جو ماڻهو نه رڳو قائل ٿي بلڪ ويچارا ڌارا ۾ گم ٿي وڃي. اولاد جي بي نيازيءَ جي ڳالهه نڪتي ته حضرت آدم عليھ السلام جي شان ۾ هڪ موٽي گار ڏئي چيائين ته ”سائين هن کي ته ابو امان هئو ئي ڪونه سو هن (گار) کي ڪهڙي خبر ته ابو امان ڇا ٿيندا آهن؟ سندس ڪيتو اسين پيا لوڙيون!“ ڳالهه صحيح هجي يا نه، ويچار جهڙي آهي. مونکي امان کان وڌيڪ بابا پاليو. چئن سالن جو هئس جو پاڻ سان گڏ گشت ۾ توڙي آفيس ۾ ساڻ وٺي ويندو هو. مونکي ياد آهي ته آفيس ۾ بلوري پيپر ويٽ ڏيندو هو ته انهن سان کيڏ. چئن سالن جو ٻار ڪيڏو نه مٿي جو سور هوندو! پندرهن منٽ صبح ۽ پندرهن منٽ شام جو سبق پڙهائيندو هو. هڪ دفعي چيائين ”سليٽ قلم کڻي اچ ته سبق لکرايانءِ“ مون قلم وڃائي ڇڏيو هو سو سليٽ کڻي چيم لکايو. هو چوندو ويو ۽ مان نهن سان لکندو ويس. ورجائي پڇيائين ته لکين پيو؟ ”ها بابا!“ جڏهن لکائي پورو ڪيائين ته چيائين ته ”سليٽ ڏي ته ڏسان!“ مون کڻي سليٽ کيس ڏني. ڏسي چيائين ته ”لکيو ته ڪجهه ڪونه اٿئي!“ چيم ”سڄو لکيو اٿم پر نهن سان، قلم ڪونه هو!“ ٻيو ڪو اسڪولي ماستر هجي ها ته ڪٽي رکيم ها. بابا رڳو ايترو چيو ته ”قلم ڪونه هو يا وڃائجي ويو هو ته ٻڌائين ته ها. ٻيو قلم کڻون ها، مون قلمن جي باڪس گهرائي رکي ڇڏي آهي، ٺهيو وري سڀاڻي!“. پيءُ ماءُ، ٻار جا اهڙا انگل کڻن ٿا ۽ خوشيءَ سان برداشت ڪن ٿا. اسين آهيون جو ٿورڙي ڳالهه تي گهه ڪري بيهي رهون. حيف هجي اسان جهڙن تي. مبارڪ هجي انهن کي جن جا والدين جيئرا آهن ۽ کين خدمت جا موقعن تي موقعا پيا فراهم ڪن، جيئن سندن ٻچا جنت ڪمائي وٺن.
مان ۽ بابا ماني گڏجي کائيندا هئاسون. ٻوڙ هڪ پليٽ ۾ ايندو هو. مان هٻڇ مان ٻوٽيون تڪڙو تڪڙو کائي ويندو هئس. ڀانڊو تڏهن ڦاٽو جو آڦري ٿيڻ ڪري الٽي ڪيم. بابا اچي الٽي کي جاچي ڏٺو ته ان ۾ ٻوٽين جا وڏا وڏا ٽڪر هئا. ڳالهه سمجهي ويو، سو نوڪر کي سڏي چيائين ته ”جمال جو ٻوڙ جدا پليٽ ۾ آڻيندو ڪر!“ مونکي رڳو ايترو چيائين ته ”اهو سڀ ٻوڙ تنهنجو هوندو، آهستي آهستي ۽ چڱي طرح چٻي چٻي کائجان!“ اها عادت اڄ تائين مون ۾ آهي، ٻيا تڪڙو تڪڙو کائي هٿ ڪڍي وڃن، مان ويٺو کانوان. هٻڇ، اها هٻڇ به فطري ۽ مثبت جذبو آهي. گهڻي کان گهڻو ۽ سٺي کان سٺو تلاش ڪرڻ ۽ حاصل ڪرڻ جي تمنا، محنت ۽ مشقت جا طريقا ۽ گُر سيکاري ٿي.
مير صاحب جڏهن شهيد ڀٽي سان گڏ زور شور سان سوشلزم جو پرچار ڪندا هئا تڏهن سندن ڪوٽ لڳ مسجد جو ملان سوشلزم خلاف سخت تقريرون ڪندو هو. مير صاحب مرحوم مير علي احمد خان ٽالپر کي چيم ”سرڪار هي غريب ملڙو، ونڊ جي ٽڪرن تي پلجندڙ، اهو ڇو ٿو سوشلزم جي مخالفت ڪري؟“ چيائين ته ”انهيءَ کي به مالدار ٿيڻ جو شوق ۽ آسرو ته آهي نه؟ سوشلزم غريب کان اهو آسرو به کسيو وٺي!“ ڳالهه تز ۽ وزندار هئي. انهيءَ ڳالهه ئي سوشلزم کي ڪيرايو بلڪ اهوئي هڪ وڏو سبب هو. مان جڏهن 1974ع ۾ سوويت يونين ويس ته مون کي اتي ڏاڍي خوشحالي ۽ ترقي نظر آئي پر جنهن سان ڳالهاءِ سو اهو ئي چوي ته، ”نظام به اسان جو چڱو، محنت به اسين وڌيڪ ڪيون، قربانيون به اسين ڏيون پوءِ به آمريڪي يا يورپي ماڻهو کائي به اسان کان چڱو. پهري به اسان کان چڱو ۽ سندس رهائش جو معيار به اسان کان وڌيڪ. ائين ڇو، ائين ڇو آهي؟“ سوال سندن اندر کي کائي رهيو هو. ماڻهو جي سر جي مٿان ٿي اچي ته دليل ۽ منطق ڪا معنيٰ نٿا رکن. ڪو به ڪوئي وزندار دليل ٻڌڻ توڙ ي مڃڻ لاءِ تيار نه هو. دليل ٿيندو ئي آهي آس يا سوچ جو غلام. آسرو يا سوچ وڌيڪ سحرانگيز آهي ۽ دليل ويچارو محتاج بڻيو هيسيو بيٺو هوندو آهي. اسان وٽ اڄڪلهه مهاجر طبقي جي به ساڳي ڪيفيت آهي. دليل ۽ سچ جي حيثيت اهڙي آهي جهڙي لوٽي مٿان پاڻي هارڻ جي.
بابا جي اهڙي صبر، تدبر ۽ عميق خاموشي مون کي سوچ جي سمنڊ ۾ وجهي ڇڏيندي هئي ۽ چپ چاپ ۾ گهڻو ئي پرائي ويندو هئس. پر ڏاڏي آدم جي لڇ ڪري، هڪڙي سِهوَ پئجي ويم. الله معاف ڪندو.
بابا جي بيماريءَ ۾ سندس ڪيترن ئي دوستن خط لکيا جي اسان ڪونه سانڍيا. مٽياريءَ جي الهه بخش انصاري مرحوم، رٽائر ڪمشنر جو بابا جو اسڪولي دوست هو تنهن مونکي ڏاڍو جذباتي خط لکيو. سندس هڪ جملو مونکي اڃا ياد آهي. لکيائين، ”علي خان کي چئه ته ترسي ۽ مون کان ڪم از ڪم هن ڳالهه (موت) ۾ اڳ نه ڪڍي. مان سڀ دوست وڃائي ويٺو آهيان هاڻ علي خان کي وڃائڻ جي مون ۾ سهپ ڪانهي ضرور ٻڌائجانس!“ مون ڪونه ٻڌايو مانس صرف چيومانس ته سلام لکيا اٿئين ۽ چيو اٿئين ته هاڻ اڳ نه ڪڍجانءِ! بابا رڳو مشڪيو. دل ته ڀرجي آئي هوندس پر اهڙو تاثر ڪونه ڏنائين.
هڪ ڏينهن چيائين ”منهنجي پينشن رهيل آهي وڃي وٺي اچ!“ پينشن جو فارم ڀري مان ’حضور مختيارڪار‘ وٽ ويس. اڳي خزانه آفيسر يا ٽريزري آفيسر کي ’حضور مختيارڪار‘ چوندا هئا، جنهن کي مئجسٽريٽ جا اختيار به هئا ۽ فوجداري ڪيس به هلائيندو هو. عام خلق کيس صرف ’حضوري‘ ڪري چوندا هئا. ڏاڍو ڀلو ۽ پيارو ماڻهو هو. منهنجي دوست سنتو درياڻي ۽ هري دلگير جو وڏو ڀاءُ هو، سو رٽائر ڪري چڪو هو. ٻيو ڪو چيڙاڪ پاڻ کان بيزار م�