علي خان ابڙو

هو. گاسليٽ به ميونسپالٽيءَ جو. اهڙا هوندا هئا بندوبست: لاڙڪاڻو ننڍو شهر ويهه، پنجويهه هزار آبادي جو هو. شهر کي آسانيءَ سان ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي پيو، سيئو بازار يا بندر روڊ مکيه درمياني رستو هئو ۽ اڃا آهي سيئو بازار جي اولهه ۾ گهڻو ڪري مسلم آبادي، جاڙل شاهه ۽ قائم شاهه جون درگاهون ۽ وڏن ماڻهن جا بنگلا نما گهر، اسڪول، اسپتال، سرڪاري آفيسون ۽ بنگلا هئا. مسلم مدرسو جتي مسلمان شاگرد پڙهندا هئا ۽ ان جي بلڪل سامهون رستي جي ٻئي ڀر سول اسپتال هئي. هاڻي اتي گرلس هاءِ اسڪول آهي. ان سان لڳو لڳ تجر باغ آهي. ان ۾ هڪ تجر آهي، جتي چيو وڃي ٿو ته نواب وٺي محمد لغاري کي امانت طور دفن ڪيو هئائون، پوءِ لاش ڪڍرائي حيدرآباد کڻي ويا. پوءِ اهو ريجهو باغ ٿيو.
چون ٿا ته اهڙي ڪالرا پئي جو مٽ مائٽ بيمارن کي ڇڏي هليا ويا. شهر خالي ٿي ويو پر ڊاڪٽر ريجهو مل نه ويو ۽ هر غريب غربي جي سندن گهرن ۾ وڃي بنا معاوضي خدمت ڪيائين. آخر پاڻ به ان موذي مرض ۾ وٺجي گذاري ويو، ۽ سندس اهڙين خدمتن عيوض تجرباغ جو نالو مٽائي ريجهو باغ رکيو ويو ۽ سندس سنگ مرمر جو پتلو ٺهرائي اسٽيشن روڊ جي چوڪ تي هڻايو ويو، عبدالفتاح ميمڻ وڪيل جي گهر سامهون جو گهر اصل ۾ ديوان پيسو مل آوتراءِ جو هو. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ هندستاني مسلمانن اسلامي جذبي ۽ جوش هيٺ اهو پتلو ڀڃي ڇڏيو ۽ ريجهو باغ کي مسلمان ڪري جناح باغ ڪري ڇڏيائون. اسان گورنمينٽ هاءِ اسڪول ڏي ريجهو باغ مان لنگهي ريلوي لائين ٽپي ويندا هئاسين ته ڊاڪ بنگلو ۽ پوءِ خالي منزل گاهه ميدان ملندا هئا. جڏهن محمدي صاحب ڪليڪٽر ٿي آيو ته منزل گاهه ۾ آفيسر ڪرڪيٽ راند کيڏندا هئا. اتي قلعي نما ڀڳل ڀت جا به آثار هئا. هاڻ اتي سول اسپتال آهي. پريان ڀٽن جا بنگلا ۽ نواب امير علي خان لاهوري جو لاهوري محلو ۽ بنگلو هئا. اها به مسلمان آبادي هئي. نواب لاهوري وڏو اثر رسوخ وارو ماڻهو هو ۽ جيترو قت چاهيائين ميونسپالٽيءَ جو پريزيڊنٽ رهيو ۽ جنهن کي وڻندو هئس ميونسپالٽيءَ جو ميمبر چونڊائيندو هو. سندس هڪ هٽي منهنجي وڏي ڀاءُ شمس الدين ابڙي اچي ٽوڙي جو اڃا نوجوان ڇوڪراٽ هو ۽ تازو عليڳڙهه مان ايم. اي، ايل ايل بي ڪري آيو.
نواب امير علي خان لاهوريءَ جي خاص ماڻهو حاجي محمد ڇٽل سومري کي فاش شڪست ڏئي گهڻي ۾ گهڻا ووٽ کڻي ميمبر ٿيو. ڪرشمو گڏيل چونڊن جو هو ۽ هندو ووٽ کيس جهجها مليا. پوءِ ته تولاڻين سان ٺاهه ڪري پاڻ وائس پريزيڊنٽ ۽ ڀرپداس تولاڻي پريزيڊنٽ ٿيا. پنجواڻي، تولاڻين جا مخالف هئا، انهن کي به وڏو ڌڪ لڳو، پر پنجواڻي ڀائر آنند ۽ رام پنجواڻي منهنجي ڀاءُ سان سنگت نڀائيندا آيا. سندن ننڍو ڀاءُ ڌنراج عرف ڌنو وري منهنجو دوست هو. آنند ۽ ڏنو ويڙهاڪ هئا، پر رام ڏاڍو سنجيدو ۽ ڏات ڌڻي هو. پوءِ فل ايڪتا ۾ به ڪم ڪيائين. سيئو بازار جي اوڀر ۾ هندو محلا هئا، ڍڪ بازار، ٺاٺارڪي بزار ۽ جيلس بزار ۽ هندو سيٺين ۽ ديوانن جا سٺا وڏا ڪشادا گهر ۽ ماڙيون هيون، پر اتي به قادرين جو پاڙو، سرهين جو پاڙو، گوشت مارڪيٽ، قافلي سراءِ، علي گوهر آباد، مراد واهڻ ۽ محمد پور ۾ مسلمان محلا هئا. دڙي محلي ۽ نوان تڪ وچ مان هڪ واٽر ڪورس هوندو هو. اڄوڪي سٽي ٿاڻي پٺيان جانورن جي اسپتال ۽ ڀنگين جو پاڙو هو ۽ ان پاڙي ۾ اسين به رهياسين. هڪ هندو جو دڪان ۽ ڪاٺ مڏي اتي ئي هئا. سيئو بزار جي ڇيڙي تي هڪ وڏو تلاءُ پرائمري اسڪول ۽ بولس باغ ٽاور وارو هوندا هئا. صفا ڇيڙي تي ڊاڪٽر پوهو مل ۽ عالمچند جي اسپتال ۽ گهاڙ واهه جو واهه جو نظارو هو. شيوا منڊلي ۽ لئبريري به اتي هئا.
گهاڙ واهه مان هڪ پئسي ۾ پتڻ اڪري هن ڀرگيان باغ ۾ وڃبو هو. واهه ڙي سيٺ گيانچند واهه. ٻاهر رهندي به اهڙو سهڻو باغ ۽ بنگلا ٺهرايائين جو ڇا ڳالهه ڪجي! لاڙڪاڻي جي گُهٽ ۽ گرمي ۾ گيان باغ جي وسيع لان تي پهچبو هوته تراوت اچيو ويندي هئي. تهه خانو به عمر ۾ پهريون دفعو مون اتي ڏٺو. خانگي ملڪيت هوندي به باغ ۽ تهه خانو عام خاص لاءِ کليل هوندا هئا. وري سيٺ ڇا ڪيو جو لان ۾ هڪ ديو جيڏو اليڪٽرڪ پکو هڻائي ڇڏيائين جيئن عام ماڻهو پگهر سڪائن ۽ فرحت وٺن، اڄ اهڙا ماڻهو الائي ڇو ناپيد ٿي ويا آهن.
لاڙڪاڻي جو ذڪر ڪجي ۽ چانڊوءَ جي ڇاپ (شاپ) جو ذڪر نه ڪجي ته ڄڻ لاڙڪاڻي آيو ئي ڪونه . ڍڪ بزار ۾ کٻي هٿ تي ٻه ٽي دڪان ڇڏي ’سيٺ چانڊو مل جي ڇاپ‘ هئي. سڄي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اها ڇاپ مشهور هئي، ڇاپ جو مالڪ سيٺ چانڊو مل پاڻ پنهنجي سر ڇاپ تي پلٿي ماريون ويٺو هوندو هو. بدن ۾ تمام ڳورو هو، ان ڪري اٿ ويهه پاڻ نه ڪندو هو. پٽن، پوٽن ۽ نوڪرن تي رڙو رڙ لڳي پئي هوندي هئس. ٿولهه ڪري نڙي ويٺل هوندي هئس. سڀ ڪنهن سان واقفيت دعا سلام ۽ هٿ جوڙ جي واٽ هئس. ڄڻ ته بازار مان لنگهندڙ هر هڪ ماڻهوءَ کي ذاتي طور سڃاڻندو هو. سڏ ڪري مٿي عزت سان ويهاريندس. حال احوال پڇندس ۽ ضرور خريداري ڪرائيندس. جي خريداري نه ڪندو ته ٻڪ کٽمٺڙن جو مفت ۾ زوري ڏيندس. چي ٻچن کي کارائجان خالي هٿين ڪيئن ويندين. ائين چانڊو جي ڇاپ تان ڪو به سکڻو نه موٽندو. ڇاپ ڇا اڄڪلهه جو سپر اسٽور هئو جتان هر شيءِ بوٽ گنجي جوراب ٽوپي تائين هر شيءِ ملندي هئي. بابا سدائين سندس ڇاپ تي هلندو هو. اگهه مناسب، شيءِ سٺي ۽ مکياري. نه وڻيوَ ته موٽائي ڏئي وڃو! اصل منهن نه گهنجائيندو. هلندي ويل چوندو وري پير ڀرجو ۽ ٻارن کي هڪ هڪ ٽافي به ڏئي ڇڏيندو. ڏاڍو پيارو ۽ مٺو ماڻهو هو، پاڻ گذاري ويو ته اهو ساءَ نه آيو. جيتوڻيڪ ڌنڌو ۽ گراهڪي ڄمائي ويو هو ... پر ماڻهوءَ ماڻهوءَ ڦير، هر گل جي پنهنجي خوشبوءَ.
چانڊوءَ جي خوشبوءَ ڪنهن مان نه آئي. ائين ڪراچي صدر ايلفي ۾ جميءَ جو اسٽور هئو. پاڻ خواجو هو پر کلمک چرچائي، طنز مزاح جو ڪوڏيو، هر وقت سندس دڪان تي نوجوانن ۽ شاگردن جو ميڙاڪو هوندو هو. کل ڀوڳ ٽهڪڙو لڳو پيو هوندو هو. ڄڻ دڪانداري سان واسطو ئي ڪونه هئس، لٽ لڳي پئي هئي. پاڻ چوندو هو ’کڻي وڃ! پسئا اچي ويندا، ڀولو ڪونهي.‘ اهڙا ماڻهو به ناپيد ٿي ويا. الائي ڇو وري ڄمن ئي نٿا. مائرون ته اهي ئي آهن باقي معاشري ۽ سماج کي الائي اڏوهي کائي وئي آهي الائي ڪو واءُ ئي ٻيو وريو آهي.
نه سي وؤڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتاريون،
پسي بازاريون، هينئڙو مون لوڻ ٿئي.
(شاهه)
اتي ئي صدر ۾ هڪ ٽريڊ يونين سوشلسٽ، هَنگل جو دڪان هو. ان سان به ڪچهريون ٿينديون هيون، واهه جو مخلص ماڻهو هو.، پاڪستان ٺهڻ کان گهڻا سال پوءِ مان ۽ تاج محمد ابڙو سڪ ڪري هَنگل جي دڪان تي وياسين ته هڪ مهاجر درزي ويٺو هو. کانئس هنگل جو پڇيوسين ته سندس دل به ڀرجي آئي ۽ چار چڱا اکر هَنگل لاءِ ڳالهايائين، چيائين ’هَنگل ته هليو ويو بمبئي! الائي ڪهڙن حالن ۾ هوندو، پر مونکي هي دڪان مفت ئي مفت ۾ ڏئي ويو!‘ هنگل جي دڪان ڀرسان ئي دڪان هوندو هو ٽيلر ماسٽر ڊسوزا ج