علي خان ابڙو

و جو انگريزي پتلون ڏينهن رات پئي هوندي هئن. اسين سلوار قميص وارا، سو اها ڳالهه پسند ته ڪونه ڪندا هئا پر مورڳو سلوار قميص واري سان ڳالهائڻ ۾ به گهٽتائي سمجهندا هئا. علي بخش چنا صاحب جي بابا سان گهاٽي ياري هئي. ايتري قدر جو اسان ٻارن جي ڪنن تي اهي ڳالهيون به پيون ته ڪا سڱا بندي ٿيڻ واري آهي. اها ڳالهه ڪانه ڪبي.
خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو مان ستن اٺن سالن جو هئس ته مون کي پيٽ ۾ سخت سور پيو جو لهي ئي نه! تن ڏينهن ايڪسري وغيره ته هئا ڪونه پر ڊاڪٽر پوهومل سمجهي ويو ۽ بابا کي سمجهايائين ته ”هي اپينڊڪس جو سور آهي، ان لاءِ آپريشن ضروري آهي جا لاڙڪاڻي ۾ ڪانه ٿيندي، دير نه ڪر ڪراچي وڃو!“ بابا اهڙو ڪو تاثر نه ڏنو ته متان گهر وارن کي هراس ٿئي. سو رڳو ايترو چيائين ته ”ڪراچي علاج لاءِ وڃڻو پوندو!“ امان هراسجي ته وئي پر هڪدم تياري شروع ٿي وئي. تن ڏينهن تياري ڪا اڄ جيان ڪانه ٿيندي هئي جو بئگ ۾ ٻه وڳا وڌا ۽ ماڻهو روانو ٿي ويندو. ڪڻڪ پيسائي اٽي جون ڳوڻيون تيار ڪيون ويون. چانورن جون ڳوڻيون، سچي گيهه جا وڏا دٻا، مرچ مسالا، نوان سليٽا (بيڊ، ڪور) گهرايا ويا جن ۾ بسترا بند ڪيا ويا. ڪپڙن جون لوهي ٽرنڪون ڪلفن سان تيار ڪيون ويون. مامو جمعو ته هئو ئي پر ٻيو به هڪ نوڪر ۽ مائٽ موسيٰ سانگي ساڻ کنيوسين ۽ پاڙي جي هڪ مائي اسماعيل ماءِ، نوڪرياڻي طور شامل ٿي.
بابا پنهنجي ڄاڻ سڃاڻ سان حسن علي آفندي مرحوم وارن کان هڪ فليٽ، خورشيد لاج بلڊنگ آرام باغ روڊ تي ورتي، جا هنن مهربانن بنا مسواڙ جي ڏني. اها خورشيد لاج اڄڪلهه ڊهي وئي آهي جا پروفيسر اياز قادري واري ڌني رام بلڊنگ لڳ هئي. چار ڀائر، ٻه ڀينر ، امان بابا، ٻه نوڪر ۽ نوڪرياڻي اچي ڪراچي رهياسين. ڪراچي عجيب پئي لڳي، پڪا روڊ، وڏيون وڏيون بلڊنگون، ٿڌيون هوائون ۽ جهڙالو ڄڻ ته ملڪ ئي ڪو ٻيو هو، پر انهن اوچين بلڊنگن ۾ اسماعيل ماءِ اهڙو اچي منجهي جو ڀنڊڻ لائي ڏنائين ته ”منهنجو ساهه ٿو گهٽجي، مون کي واپس موڪليو!“ نيٺ روئي، رئو لاهي امان جي پيرن تي رکيائين. امان کيس ڪجهه خرچي ڏئي، ٽڪيٽ وٺي ريل ۾ چاڙهائي ڇڏيو ۽ هوءَ هلي وئي.
ڪراچي جو دستور اهڙو جو رڳو پيا ڊبل روٽي کائين جا ڦيڦي ۽ بنا ذائقي جي هئي. اسان کي کل تڏهن آئي جڏهن هڪڙو ماڻهو گاڏڙي تي مِٽي کڻي وڪڻڻ جا هوڪا پيو ڏئي. چيوسين مار ڪراچيءَ ۾ مٽيءَ جو به مانُ آهي جو ٽڪن تي ٿي ملي. ڪراچيءَ ۾ هوائون تن ڏينهن ۾ اهڙيون تيز گهلنديون هيون يا جايون اهڙو هوا جي رخ تي ٺهيل هيون جو وڇايل هنڌن تان چادرون اڏامي وينديون هيون. اهو انجنيئرن ۽ معمارن جو ڪمال هو جو سنڌ سيڪريٽريٽ جهڙي بلڊنگ ۾ پکا به لڳل ڪونه هئا پر آمهون سامهون وارا در کول ته ميز تان ڪاغذ به اڏامي ويندا. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ پڙهيل اڻ پڙهيل ڪوڙيون ڊگريون کڻي هر محڪمي ۾ گهسي ويا ۽ اهڙيون دٻهڙ جايون ٺاهيائون ۽ اهڙي شهري رٿا بندي ڪيائون جو هوا مورڳو ڪيڏانهن منهن ڪري ڀڃي وئي. گهر جهڙا ڪبوترن جا دڙٻا. گٽر پيا اٿلن. مينهن پوي ته تلاءُ ۽ دٻا ٺهيو پون. گهٽ ۽ ڪمسرو اهڙو جو ساهه پيو نڪري. مٿان ڌنئونس وري اها ته ڪراچيءَ جي موسم، معشوق جي مزاج جيان تبديل ٿي وئي آهي.
اهو معشوق به ظاهر آهي ته ڪوئي هڪ درجن رقيب رکڻ وارو سندن ئي ڪڙم قبيلي جو هوندو. اسان تي ٽوڪ اها ته سنڌي سڀ اڻ پڙهيل ۽ گڏهه گاڏي ۽ اٺ گاڏي هڪلڻ وارا تن کي شاندار رهائش وارو شعور ئي ڪونهي. نڪي مرچ مسالي ۽ طعام مان ڄاڻن تنهنڪري احسان ڪري، اسان کي ڪلچر سيکارڻ ۽ حڪومتي گُر سمجهائڻ آيا آهن. پاڪستان تي به ٿورو، اسان تي به ٿورو. مون ته ڪو به اهڙو هڪ به اديب، دانشور، آفيسر، نواب، نوابزادو نه ڏٺو جنهن وٽ ”امان ڀانچوت، سالا ۽ چوتيا“ جو ڪلچر نه هو. سڌريل وري اهڙا هئا جو حيدرآباد ۾ هندن جي محل نما مڪانن ۾ جو سنگ مرمر جا چلهن وارا ڪاڪوس ڏٺائون ته انهن کي بورچيخانا سمجهي اتي رڌ پچاءُ شروع ڪيائون. اها سزا حقيقت ۾ اسان کي ملي آهي. پنهنجو ڪيتو پيا لوڙيون جو پنهنجا هڏ ڏوکي، هم زبان ۽ هموطن نرم مزاج ۽ نياز نوڙت وارا پاڙيسري ڪڍي، ياجوج ماجوج آڻي وهارياسون جن اسان کان اسان جي ڪلچر کان ۽ اسان جي ٻوليءَ کان نفرت ڪئي ۽ اسان کي ماري ڪٽي، ڪُهي پنهنجي ابن ڏاڏن جي گهرن ۽ شهرن مان لوڌي ڪڍيائون.
حد کان وڌيڪ شريف ٿيڻ به ڏاڍو خطرناڪ عمل آهي. پنهنجي ورثي جي پاڻ حفاظت نه ڪبي ته ٻيو ست ڌاريو ڪئين ڪندو؟ اسان رڳو مذهب جي ڀُتي رسي کي چنبڙي پياسون. اها ڀُتي رسي ڀلا ڪيئن ٿي بچاءَ ڪري. اڳي ئي هنڌان هنڌان ٽٽي پئي هئي. مذهب ۾ ئي سئو فرقا ٿي پيا آهن ۽ هڪٻئي جي رت جا پياسي آهن. مذهب ته رڳو ڍڪوسلو آهي باقي اصل ۾ ته هر ڪو پنجابي، پٺاڻ، سنڌي، بنگالي ۽ اڙدستاني آهي. اها ڳالهه مولانا ابوالڪلام ’آزاد‘ اڳ ۾ ئي صاف سڌي طرح چئي ڇڏي هئي. بلڪ اڳڪٿي ڪري ڇڏي هئي. پر اسان به مولانا جي ٻڌي نه علامه المشرقيءَ جي. هيءَ ياجوج ماجوج جي قوم ته اصل کان نرلڄي، نڪ پڪي ۽ پُستيون هڻڻ واري هئي. مولانا آزاد جهڙي نفيس، شريف، عالم ۽ ديندار شخص تي عليڳڙهه ريلوي اسٽيشن تي گاڏي اندر گهڙي حملو ڪري هاٿا پائي ڪري سندس بيعزتي ڪيائون، پوءِ به سڄي هندستان مان ڪنهن هڪ مسلمان به ان بي شرميءَ جي عمل جي نندا نه ڪئي. الٽو هنبوڇيون هڻڻ ۽ خوش ٿيڻ لڳا ڄڻ ڪو وڏو تير ماريو هجين. مٿان جناح صاحب به مولانا کي ’شو بواءِ آف ڪانگريس‘ يعني ”ڪانگريس جو گڏو“ چئي، جهڙوڪر شرپسندن جي پٺي ٺپري ڇڏي. ڪهڙا اندر جا ڦٽ کولي هڪڙا کولجن. ڪاغذ ڪارا ڪبا ته اهو دفتر کٽندو ئي ڪونه! اکين ڏٺا شاهد آهيون ۽ اندر ۾ اهڙا ۽ ايترا ڦٽ آهن جو کولبا ته جدا دفتر ٿي ويندا. اسان وٽ چوڻيون به اهڙيون آهن جو الٽو ڳچيءَ ۾ پئجي ٿيون وڃن. چي ’مِٺي به ماٺ، مُٺي به ماٺ!‘ ائين هوندو، پر معروضي حالتن هيٺ، هينئر ۽ ههڙي دور ۾ ماٺ مِٺي ڪيئن چئبي؟ ها صبر ۽ دفاعي تياري لاءِ چئجي ته پوءِ ٺيڪ آهي. نه ته هاڻي ته ماٺ، مُٺي آهي، جٺ آهي، تعدي آهي.
سو ڳالهه پي ڪيم بابا جي دوستن جي، علامه عمر بن محمد دائودپوٽي سان تمام گهڻيون روح رهاڻيون هئس. هڪ دفعي سڄي فئملي کي ٻگهوڙي بگيءَ ۾ چاڙهي علامه صاحب جي گهر وٺي ويو. اهو گهر، خدا نٿو ڀلائي ته عامل ڪالونيءَ ۾، اڄ جي ڊاڪٽر قمر صديقي جي نئشنل هاسپيٽل جي پٺيان هئو. ڊاڪٽر صاحب ۽ بابا ته ٻاهر ٿلهي تي ڪچهريءَ ۾ ويهي رهيا. اسين ٻار، اديون ۽ امان اندر گهر هليا وياسون. مونکي جيترو ياد پوي ٿو ته ڊاڪٽر صاحب کي رڳو نياڻين جو اولاد هئو. ٻه نياڻيون ته ذري گهٽ جوان يعني تيرهن چوڏهن سالن جون هيون ۽ اسان ٻارن سان نهايت شفقت سان پيش آيون. انهن مان هڪ نياڻيءَ جي شادي حيدآباد جي مشهور وڪيل ۽ رڄ چڱي مڙس الهه بچايو آخوند سان ٿي، جنهن جو فرزند عبدالحميد آخوند نهايت قابل ۽ صاف ذهن وارو وڏو آفيسر آهي. ٻي نياڻيءَ کي ڪنهن بدمعاش چور، ز