علي خان ابڙو

يل پاڪ جي بنگلي ۾ قتل ڪري ڇڏيو. ڊاڪٽر صاحب ٻي شادي بعد ۾، حيدرآباد جي مشهور شخصيت ضياءُالدين شيخ جي ڀيڻ سان ڪئي. علامه صاحب کي بابا لاءِ ۽ بابا کي علامه صاحب لاءِ ڏاڍي عزت ۽ محبت هئي. ڊاڪٽر اياز حسين قادري ڳالهه ٿو ڪري ته جڏهن علامه صاحب کي بابا جي موت جو ٻڌايو ويو ته آبديده ٿي ويو ۽ وفات جي تاريخ ڊائري ۾ نوٽ ڪري ڇڏيائين.
بابا جو حجائتو ۽ گهاٽو يار هو مسٽر علي بخش چنا، سٽي مئجسٽريٽ ڪراچيءَ جو. ان ڏينهن، 1932ع ۾ وڏو اهم عهدو هو. چنا صاحب قابليت ۽ چڱي طبيعت ڪري وڏو اثر رسوخ وارو هئو. مون کي سول اسپتال ڪراچيءَ ۾ داخل ڪيو ويو. ڪرنل سمپسن سرجن هو ۽ سندس بنگلو به اتي ئي هو. اها اسپتال اڄ واري نه هئي جو رڳي ڌپ ۽ گندگيءَ جو ڍير لڳي پئي آهي. بس اهو سامهون وارو پٿر جو ٺهيل بلاڪ هو. صفائي اهڙي جو مک پئي ترڪي. صبح شام ٽائيلس وارو فرش فنائيل جي پاڻي سان ڌوپبو ۽ اگهبو هو. نرسون گهڻو ڪري اينگلو انڊين هيون. سهڻيون اهڙيون جهڙيون پريون! ڀانءِ ته ويٺو ڏسجين. مان هئس ٻار سو مون سان ڏاڍو پيار ڪنديون هيون. ٽوال سان لڱ اگهي، ڪپڙا مٽائي، سينڌ ڪڍي، ڦڻي ڏئي منهنجا ڳٽا پٽينديون هيون. ذري پرزي جو خيال ڪنديون هيون ۽ ڏاڍو ڌيان ڏينديون هيون. اڄڪلهه جي نرسن جيان ڪونه، جو هڪ ته چُهڙن جهڙيون، مٿان پاڻ کي سمجهن اپسرائون ۽ ڳالهائڻ جون رُکيون ۽ کهريون، ۽ ڊيوٽي کان جواب. هڪ انگريز نرس ته ڪرسي وجهي منهنجي ڀرسان ويهي رهندي هئي ۽ دل وٺندي هئي. منهنجا وار هئا گهاٽا ۽ وڏا سو ڦڻي ڏئي چوندي هئي، ”اب بيبي بن گئي!“
نيٺ آپريشن وارو ڏينهن به آيو. بابا مونکي ٻڌايو نه گهر وارن کي. پاڻ ۽ مسٽر علي بخش چنا اسپتال ۾ بيٺا رهيا. جڏهن مونکي اسٽريچر تي کڻي هلڻ لڳا ته بابا چيو ته رڳو ”چڪاس ڪري واپس ڪندا!“ خيال هئس ته متان ڊڄي. پاڻ ۽ چنا صاحب اسٽريچر جي پٺيان پٺيان پئي آيا. جڏهن هڪ دروازي وٽ آيا ته مون پڙهي ورتو ته آپريشن ٿيٽر لکيل هو، سو وٺي ”بابا!، بابا!“ ڪري سڏ ڪيم ته متان بابا کي ٻڌائڻ بنا آپريشن پيا ڪن. دروازو بند ٿي ويو ته به مان ”بابا! بابا!“ ڪندو رهيس ته خبر ته پويس. تن ڏينهين ۾ نه بيهوش ڪرڻ وارا ماهر هئا، نه بيهوشيءَ جي سئي. ڪلوروفارم جو هڪ کوپو کڻي نڪ تي رکيائون. مونکي ڏاڍي گهٽ ۽ مونجهه ٿي سو هٿ سان کوپو کڻي پري ڪيم. پوءِ ته هٿ پير کڻي جهليائون ۽ مان ڦٿڪندي ڦٿڪندي بيهوش ٿي ويس.
پوءِ جڏهن اسان ڪاليج ۾ ڏيڏر ۽ سهي کي ڪلورو فارم سان بيهوش ڪرڻ لڳاسون ته ڏٺم ته ويچارا ڪيئن ته ٿڙڦيا ۽ ڦٿڪيا ٿي. بابا جو منجهند تائين ڪونه موٽيو ته امان سمجهي وئي ۽ ويچاري قرآن مٿي تي رکي کلئي آسمان هيٺان بيهي رُئندي ۽ دعائون گهرندي رهي. آپريشن ڪري مونکي ٻاهر ڪڍيائون ته مونکي هوش ئي نه اچي! شايد ڪلورو فارم، انداز کان ڪجهه وڌيڪ اچي وئي هئي. نيٺ ٽيپهريءَ جو امان کي گهرايائون. بابا ۽ مسٽر چنا به شام تائين بيٺا رهيا. ڊاڪٽر به پريشان. نيٺ ڊاڪٽر سمپسن پاڻ آيو ۽ چڪاسي چيائين ”ڪو خطرو ناهي!“ نرسون مونکي جاڳائڻ لاءِ ٿڦڙون پيون هڻن پر مان ٻڙهه ٻٽ. بابا جو وڏي دليري سان اڏول ٿيو بيٺو هو سو ان کي چيائون ته ”تون سڏ ڪرينس!“ بابا جو ”جمال! جمال!“ ڪري ٻه سڏ ڪيا ته اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيو. امان چوندي هئي ته دل جي بيماري ان واقعي کان ٿيس. ڊاڪٽرن منهنجي پيٽ ڇاتيءَ کي زور ڏنا ته وات مان گجي نڪرندي رهي ۽ نيٺ اکيون کوليم ته سڀني جي جان ۾ جان آئي. اتي اچي اوندهه ٿي ۽ سڀ هليا ويا. اهو قائدو هو. رڳو موسو نوڪر مون وٽ رهيو.
ٽي ڏينهن کاڌو ته ٺهيو پر پاڻي به ڪونه پيا ڏين. پاڻي بجاءِ هڪ دوا گاڏڙ پاڻيٺ چمچي سان پيا ڏين. مان پيو منٿون ڪيان ته خالص پاڻي! خالص پاڻي! پر انتظام اهڙو جو مجال آ جو هڪ ڦڙو پاڻي جو مليم. ٽن ڏينهن کانپوءِ اسپتال جي ماني ڏنائون. اها اهڙي سٺي جو مزو اچي ويو. ڪسٽرڊ ۽ ميوو به ماني سان گڏ. اهڙو هو انتظام ۽ ايمانداري، جي ٻئي اڄ ناپيد آهن. بستري تي اٿڻ به ڪونه ڏيندا هئا. پيشاب ٽامچينيءَ جي ٿانءَ ۾ ڪرائيندا هئا جو موسو وڃي غسلخاني ۾ هاري ايندو هو. مهينو کن اسپتال ۾ رهايائون. ڦيٿن واري ڪرسيءَ تي گهمائيندا هئا. آخري ڏينهن تي امان پيشاب ڪرايو ۽ وڃي هاري آئي ته صفا پيلي ٿي وئي، چي ”گهوڙا !پيشاب رڳو رت.“ امان جو وهم ته شايد پيٽ ۾ يا آنڊي ۾ ڦٽ آهي، پر موسو چوي ته اهڙي ته ڳالهه ڪانهي روز ڳاڙهو پيشاب ايندو آهي. امان ڀونڊو گهروڙي ڏنس چي ”ههڙا تهڙا تو ڳالهه به ڪانه ڪئي!“ ڊاڪٽر کي سڏايو ويو ۽ ڊاڪٽر سمپسن پاڻ آيو ۽ مونکي ۽ رڪارڊ کي چڪاسي چيائين ته ”ڪو فڪر نه آهي، بلڪل ٺيڪ آهي، ڀلي گهر وٺي وڃوس. مثاني ۾ ننڍڙي پٿري آهي، جنهن معمولي زخم ڪري وڌو آهي. دوائن سان پٿري پاڻهئي ڳري نڪري ويندي!“ ٿيو به ائين. اهڙي ئي تشخيص، بنا چڪاسن ۽ بنا ايڪسري جي.
اهي پٿريءَ جون دوائون مونکي اڃا به ياد آهن. هڪ يورو ڊونل، ٻي سالوٽي، پوءِ به مونکي ڏاڪڻ لهڻ چڙهڻ، ڊوڙڻ، ڊڪڻ ۽ سائيڪل هلائڻ جي ڇهن مهينن تائين منع هئي. بهرحال، آپريشن وارو سڄو ڏينهن، صبح کان شام تائين، مسٽر علي بخش چنا، بابا سان ٻٽ اسپتال ۾ بيٺو رهيو ۽ ڊيوٽيءَ تي ڪونه ويو. مونکي جنهن ڏينهن اسپتال مان ڊسچارج پيا ڪن ته مان ڏکارو هئس. نرسن جو پيار، اسپتال جو ماحول ۽ سٺو کاڌو. سڀني مونکي گهر جهڙو بلڪ گهر کان به چڱو پيار، محبت ۽ سک ڏنو. اهڙو هئو انتظام ۽ ڊاڪٽرن ۽ نرسن جو ورتاءُ، تن ڏينهين. اڄڪلهه ته سڀ ڪو پيو چَڪي ۽ ڏاڙهي ۽ اسپتالون گند ۽ ڌپ جو مرڪز ٿي ويون آهن. ڊاڪٽر هڪڙو انگريز ٻيا سڀ هندو ماڻهو شيوا ڌاري سو جيڏي مهل سڏ ڪجين ته هڪدم هليا اچن. اسان مسلمان وانگر ڪونه جو طور خان ۽ صاحب بڻيو آڪڙ خان ٿيو پيا گهمن.
لاڙڪاڻي آياسون ته اوڙي پاڙي وارا ۽ ڳوٺ جا مائٽ به پهچي ويا. همدردي ۽ ڀائپيءَ جا اهي نظارا ياد ٿا اچن ته اکين ۾ پاڻي ڀرجي ٿو اچي. اڄ در در سان گڏ آهي ته پورو سڃاڻن به ڪونه، اچڻ وڃڻ ته ٺهيو! ڏوهه اسان جو پنهنجو آهي. ماڻهو ته قرب وارا آهن، ماڻهو ته آهي ئي ملڻسار جانور پر هي مڪينڪي (مشيني) دور اهڙو آيو آهي جو اسين پاڻ ئي ڪل پرزي جهڙا بيجان ۽ بي حس ٿي ويا آهيون. آئي جو آدر نه ڪبو ته اڳلو ڇو ايندو؟ ڪنهن جي گهر سيڙجي ملڻ ٿو وڃجي ته اڳواٽ ٻڌائي ۽ وقت وٺي وڃڻو ٿو پوي. سو به پڇندا ته ڪيئن اچڻ ٿيو؟ اهو ڪيڏو نه ناموزون ۽ اڻ سهائيندڙ سوال آهي. ملڻ ته ٺهيو رڳو ڪنهن کي فون ڪيو ته به پڇندو ”ڀلا ڪيئن فون ڪيوَ، حڪم ڪيو؟“ مان انهيءَ کي سڏيندو آهيان ’ڪراچي ڪلچر‘ پر هاڻي اهو ڪلچر سرحدن جو پابند نه رهيو آهي. ڀائي هي به ڪا ڳالهه آهي جو ڪنهن کي ياد ڪري خوش خير عافيت لاءِ فون ڪجي ته اڳلو وري پڇي ته ڪم ڪهڙو اٿئي؟ مان ته چئي ڏيندو آهيان ته ”سائين معافي ملي، اڳتي فون ڪونه ڪنداسون.“
حيدرآباد ۾ وڪيل هوندو هو مسٽر نور محمد ٻگهيو، مرحوم گذاري ويو آهي. لطيف آباد ۾ پاڙيسري