علي خان ابڙو

هئاسون. سو چڱي حجائتي دوستي ٿي وئي. مون وٽ ته ڇا، مرحوم جو ڪنهن به ڪورٽ ۾ ڪيس ڪونه هوندو هو. هو روينيو جا ڪيس کڻندو هو ۽ ان ۾ ماهر ليکيو ويندو هو. اڪثر بورڊ آف روينيو ۾ سندس ڪيس هوندا هئا. هڪ ڏينهن ڪورٽ ۾ مان پنهنجي چئمبر ۾ ويٺو هئس ته نور محمد صاحب حجت ڪري هليوآيو. اٿي هٿ ڏنومانس ۽ ڪرسيءَ تي ويٺو. مان جو ڪم مان ورچيو ويٺو هئس سو سڌو سنئون سوال ڪيومانس ته ”ٻگهيا صاحب حڪم؟“ هن به نه ڪئي هم نه تم اٿي سلام ڪري چيائين، ”صاحب سلاماليڪم، اڳي به ڪڏهن ڪم سان آيا آهيون، جو اڄ ٿا ائين چئو! “ مونکي هڪدم غلطيءَ جو احساس ٿيو ۽ اٿي بيهي کيس سڏ ڪري چيم ته ”ويهو!“ ته ويٺو ته ڪونه الٽو چيائين ته ”صاحب جڏهن ڪم پيو ته اينداسين!“ ۽ هليو ويو. مان پنهنجي ڪئي تي ڏاڍو شرمسار ٿيس ۽ شام جو سندس بنگلي تي ويس ۽ چار ٽهڪ ڏئي موڪلايوسين، پر ندامت جو احساس اڄ به اٿم. اڳي ڪو قدم ڀري ايندو هو ته چنبڙي پئبو هئس ۽ وڃڻ ڪونه ڏبو هئس. اٿي موڪلائيندو هو ته به چئبو هئس ته ”نه ويهو!“
مامو حاڪم اسان وٽ ايندو هو ته مامي جو بوٽ لڪائي ڇڏيندا هئاسين، تڙ تڪڙ ۾ اٿي بوٽ ڳولهي ڳولهي، کلي ويهي رهندو هو ۽ چوندو هو ته ”ٻارن بوٽ لڪائي ڇڏيو آهي، ٺهيو نٿو وڃان!“ پوءِ اسين وٺي خوشيءَ مان تاڙيون وڄائيندا هئاسون ته مامو امان کي چوندو هو ”ادي ڏٺئي نه ٻارن جا ڪم؟“ اهڙو هو پيارو زمانو ۽ پيار ونڊڻ جو هنر. اڄ اهڙو نفسانفسي جو دور آيو آهي جو ماني پئي ميز تي رکجي ۽ مهمان ڀڳا پيا وڃن پنهنجين جيپن ۽ گاڏين ڏانهن! ”اڙي سائين، ويهو ماني کائي وڃو!“ ته پيا واچ ڏي ڏسندا ته ”سائين ٽائيم ڪونهي!“ پر منهنجو مرحوم دوست تپيدار تڳوسر وارو احمد خان رئيس اها ڳالهه اصل نه مڃيندو هو. هن جا وزندار ۽ حقيقت پسندانه پنهنجا نجي خيال ۽ تجربا هئا، سو چوندو هو ته ”ڀائو ماني کارائڻ واري جي نيت سچي ۽ پختي هجي ته پوءِ مجال آ جو کائڻ وارو نه کائي!“ اها ڳالهه به سورنهن آنا سچي آهي ۽ وزندار. ڪجهه پاڻ ڏي به ڏسجي.
ڊيل ڪارنيجيءَ چواڻي، ”غلطي پاڻ ۾ ڳولهجي!“ ڀٽائي گهوٽ به سسئي جي زباني چيو”ونگيئي ڪين وارن سين، تن گورن جا گوڏا“. ڏسو! سسئي پنهون توڙي ڏيرن کي بيڏوهي ٺهرائي، پنهنجي غلطي ۽ ويسلائي ڏي ٿي ڏسي. چي ”اٺن جا گوڏا پنهنجي وارن سان ٻڌي ڇڏين ها ته ڪو پنهون وڃي ها ڇا؟“ اهو سوچي چيم ”ملا سچو آهين!“ احمد خان کي اسين سڀ دوست ’ملان احمد‘ ڪري سڏيندا هئاسين. الله هن کي ملان جهڙو علم لدني عطا ڪري ڇڏيو هو. ڳالهه آهي اندر ۾ جهاتي پائڻ جي ۽ پاڻ کي ڏوهي سمجهڻ جي. اڄ هر ڪنهن جي هوڏ ته مان بيڏوهي ۽ اڳلو ڏوهي. پوءِ لٺيون ڪهاڙيون (اڄ جي زبان ۾ بندوقون) کڄنديون ڪِ نه؟ شاهه سائين چيو ته ”نمي کمي نهار!“ نمڻ کمڻ جو مطلب ڀاڙيائپ ۽ بزدلي ڪونهي. تربيت، تياري، سجاڳي ۽ ترتيب پنهنجي جاءِ تي اهم ۽ ضروري آهي، نمرتا ۽ گيديپڻي وچ ۾ هڪ اڻ لکو سنڌو آهي. ڏاڍو، ڏمر ۽ ڏنگي يا بري تي بڇ ته ڪرڻي ئي ڪرڻي آهي. اها عين عبادت آهي.
ملان احمد ٻي به هڪ پتي جي ڳالهه ڪندو هو. ڪنهن ڪاموري يا آفيسر جي ڳالهه هلندي هئي ته ”فلاڻو ههڙو ايماندار، ههڙو آنيسٽ!“ ته ملان چپ ڪري ٻڌي ٻڌي چوندو، ”مان نه مڃان!“. ”اڙي ملان! فلاڻو ته ٺپ آنيسٽ آهي!“ ته به چوندو، ”مان نه مڃان، ها قيمت وڌيڪ هوندس، باقي آنيسٽ هڪ الله آهي!“ ’قيمت وڌيڪ هوندس‘ اهو به هڪ وڏو سچ آهي پر سڄو سچ نه. مون شمس الدين صديقي ولد ماستر تاج محمد صديقي رٽائرڊ سيشن جهڙا عملي توڙي ذهني ايماندار شخص ڏٺا آهن جي ڪنهن به قيمت تي ڪونه وڪاڻا. ملان احمد جي ڪسوٽي پنهنجي جاءِ تي سچي پر تڏهن به، ’اڃا پڻ آهين ڪلجڳ ۾ ڪاپڙي‘. جسٽس محمد بچل ميمڻ جون ڪهاڻيون ته گهڻن کي ياد هونديون. مون ته پنهنجو پيءُ ڏٺو جنهن جو ملان احمد به معترف هو. ڳالهه پي هلي منهنجي آپريشن جي. ڳوٺاڻن جو منهنجي پيٽ تي چير ۽ ٽاڪن جا نشان ڏٺا سو حيران پيا ٿين. چي ”بلي! انگريز بلي! پيٽ ڦاڙي مرض کي جڙئون ڪڍيو ڇڏين!“ هاڻي ته اپينڊڪس جي آپريشن اهڙي عام رواجي ٿي وئي آهي، جهڙو طهر، اسڪول ويس ته منهنجي ماستر سائين همت سنگ به سڏي پيار ڪيو ۽ مٿي تي شفقت ڀريو هٿ ڦيريو.
بابا جو مونکي بيهوشيءَ جي عالم ۾ سڏ ڪري روئڻ، مون ته ڪونه ڏٺو پر سوچي اڄ به غمزده ٿي وڃان ٿو. اهي ٿورا ۽ محبتون ڪي وسارڻ جون آهن!؟ وساري نٿيون وسرن. مان پاڻ به اهڙين وارداتن مان گذريو آهيان ۽ اهي گهڙيون ڏاڍيون اذيتناڪ ٿين ٿيون. انهيءَ واردات جي ڪري يا هونئن ئي، بابا جو پيار ۽ شفقت مونسان مڙيئي مٿڀرو هئو، يا مان ائين سمجهندو هئس. مان آخر گهڙيءَ تائين ساڻس گڏ هئس. سندس نبض جي ٺڪ ٺڪ اڄ به منهنجي ذهن ۽ آڱرين ۾ محسوس ٿيندي آهي جو اتاولي مان هر هر سندس نبض تي هٿ رکندو هئس. اڄ رڳ رڳ کيس دعائون پئي ڪري. بلڪه لکين ماڻهن جون دعائون مٿانئس نڇاور پيون ٿين جن کي پڙهائي، علم ۽ اخلاق ڏئي، مانَ وارو شهري بڻايائين.
مير علي احمد خان ٽالپر چوندو هو ته سندس گرو ۽ گائيڊ علي خان ابڙو هو، حالانڪه مير صاحب پاڻ وڏو عالم، حافظ قرآن هو ۽ ڪڏهن به بابا جو شاگرد نه رهيو هو جڏهن بدر کي ضيائي مارشل لا دوران جيل ۾ وڌو ويو ته مير صاحب ڊفينس منسٽر جي حيثيت ۾ سرڪاري طرح ضياءُالحق کي خط لکي موڪليو ته ملٽري وارن منهنجي گهڙيندڙ جي پوٽي کي بيگناهه جيل ۾ وڌو آهي. اهڙي جرئت صرف شاهي خاندان جو مير علي احمد خان ئي ڪري سگهيو ٿي. ان خط جي ڪاپي سرڪاري طرح مون ڏي به آئي، جا مون وٽ هٿيڪي هوندي. بنا شاگرد هوندي، ڪنهن ماڻهو جي علم، اخلاق ۽ ڪردار مان ايڏو متاثر ٿيڻ معمولي ڳالهه ناهي. اهو خط مون ملٽري ڪورٽ ۾ پيش نه ڪيو. جيتوڻيڪ اسان جي وڪيل جسٽس شفيع محمدي اصرار ڪيو. مير صاحب سان ڳالهه ڪيم ته مرڪندي فرمايائين ته ”سرڪار، اهو تعويذ اتي اڳ ۾ ئي پهچي ويو هوندو ۽ يقيناََ اسان جي ۽ اسان جي قوم تي علي خان ابڙي جا احسان ناقابل فراموش آهن.“
قدر جوهر، جوهري بداند
ڪنهن به ماڻهو جي عظمت جي ڪسوٽي آهي، سندس واسطيدارن جي اخلاقي، معاشي ۽ اقتصادي ترقيءَ تي. پير، بزرگ ۽ چڱا مڙس پاڻ وڃن ترقي ڪندا، ماڙيون اڏيندا ۽ زمينداريون وڌائيندا ۽ سندن مريد ۽ پوئلڳ وڃن پؤڻا پوندا ۽ بد کان بدحال ٿيندا. اهو ڪهڙو فيض آهي؟ بس رڳو ٺڳي جو ٺاهه آهي. نبي سڳورا صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن آيا ته پاڻ اهو ئي فقيري حال، سادو کاڌو يا لنگهڻ، سادو ڪپڙو، پٽ تي سمهڻ وغيره. هي پير صاحب ڏسو ته ڪوٽ قلعا ماڙيون بنگلا اڏيندا وڃن، ۽ سندن پوئلڳ ساڳيائي جاهل، اڻ پڙهيل ۽ سڃا، جيڪي ٿورو گهڻو هجين سو به پيرن جي حوالي. انهيءَ ڪسوٽيءَ تي پرکيو ته کري ۽ کوٽي جي ڄاڻ سولائيءَ سان پئجي ويندي. بابا هڪ نوڪر يا پٽيوالو رکيو جان محمد جمالي، سندس تعليم ۽ تربيت به ڪندو رهيو. نيٺ ان کي ماستر ڪيائين. اهو ساڳيو جان محمد جمالي س