علي خان ابڙو

و، مان سوٽ ان کان سبرائيندو هوس. سالن کان پوءِ وٽس وڃبو هو ته هڪدم سڃاڻندو هو ۽ ’باس‘ چئي مخاطب ٿيندو هو. پٽ کي لنڊن درزڪي فن جي سکيا لاءِ موڪليائين جو اتان ڊپلوما وٺي آيو، ڊسوزا خوش هو پر پٽس اهو ٻوٽو ڪونه ٻاريو ، نه اها محبت ۽ قرب نه اها آڌرڀاءُ ۽ انگريزن واري خاموشي ۽ رکائي، گراهڪي وئي گهٽبي ۽ ڊسوزا به گذاري ويو. هاڻي ڪَنگ پيا رڙن. ماڻهوءَ ماڻهوءَ جي پنهنجي خوشبوءَ.
ڀرسان ئي ٻيو دلچسپ ماڻهو هئو تلسي. اتي ئي درزڪو دڪان هئس. درزي، فنڪار هو. سبندو رڳو قميصون هيو. ڪاليجي دور ۾ ته اسان کان اٺ آنا يا هڪ رپيو سلائي وٺندو هو. پوءِ جو مان 1971ع ۾ ڪراچي ۾ جج ٿي آيس ته سندس فن جي ڌوم هجي. قميص جي سلائي پيو وٺي ٻه سئو رپيا ته بشرٽ جي چار سئو رپيا، مان بيخبري ۾ کيس ٻه بشرٽون ڏئي آيس. قميص جو به ٽرائل وٺندو هو. قميصون کڻڻ ويس ته وٽس فتح محمد سومرو ايس پي ويٺو هو جو ادا شمس جو گهاٽو دوست هو. ان سان گهرائپ سان ڳالهيون ٻولهيون ٿيون. پوءِ تلسي کان قميص جي سلائي پڇيم ته چيائين ”چار سئو رپيا!“. بيهوش ٿيڻ جي ڳالهه هئي، پر کلي چيومانس ”تلسي ڇڏ چرچا، توکان هڪ رپئي ۾ قميص سبائي اٿئون هاڻي ٿو ٻه سئو رپيا گهرين!“ چيائين ”بادشاهه ڪهڙي زماني جي ٿو ڳالهه ڪرين!“ نيٺ مون ويهه رپيا ڪڍي ڏنامانس ته وائڙو ۽ حيران ٿي پئسن ۽ مونکي ڏسڻ لڳو. اتي فتح محمد سومري سڏ ڪري ڪجهه ڪن ۾ چيس ته تلسي جواب ۾ چيس ته، ”اصل ٺپ آنيسٽ؟“ هن چيس ”هائو! هائو!“ مون کان ويهه رپيا وٺي چيائين ”جمال صاحب جي آنيسٽ آهين ته پوءِ ٺهيو، پراڻو گراهڪ آهين، ڀئو ڪونهي هليو اچجانءِ!“ تلسي نه رڳو فن جو ماهر پر هڪڙو سنت ماڻهو هو، ڏينهن ڏٺي جو گراهڪن سان ڳالهائيندي، ڊريسنگ روم ۾ وڃي ويهي رهندو هو ۽ گهڙي رکي موٽي ايندو هو. فتح محمد جو يار هو، ان ٻڌايو ته اندر وڃي ڪنتريءَ جي چڪي چاڙهي ٿو اچي.
هڪ ڏينهن منهنجي ويٺي ئي ان وقت جو چيف منسٽر ممتاز علي خان ڀٽو پنهنجي سر وٽس دڪان تي آيو ۽ پنج ڇهه بشرٽون سندس اڳيان رکي چيائينس ته ”هي لنڊن ۽ هانگ ڪانگ مان آنديون اٿم پر مزو نٿو اچي. آلٽر ڪري کولي ٺاهي ڏي!“ تلسي چيس، ”پنج سئو رپيه هڪ هڪ جا لڳندا!“ ممتاز صاحب چيس ”استاد تون بس ٺاهي ڏي!“ هڪ دفعي عبدالله ميمڻ جو ان وقت اڃا ڊپٽي سيڪريٽري هو، مون سان گڏ هو، عبدالله صاحب چيلهه جي تڪليف ڪري ڪجهه ڪٻو ٿي هلندو آهي. کيس ڏسي، تلسي جو اندر جو فنڪار جاڳي پيو. مونکي پاسيرو چيائين ته ”چئينس ته مونکان سفاري سوٽ سبائي ته سندس عيب نظر ڪونه ايندو!“ کيس اها آنڌ مانڌ هئي. نيٺ عبدالله صاحب منهنجي چوڻ تي کيس ڪپڙو وٺي ڏئي آيو. عبدالله صاحب اها بشرٽ ۽ پتلون پائي سيڪريٽريٽ ۾ آيو ته هر ڪو پيو کيس چوي ته، عبدالله ڪهڙو جادو ٿيو. هو به کلي جواب ڏئي ته ”اهو جادو تلسيءَ جو آهي.“ تلسي موڊ ۾ هوندو هو ته مونکي سنت تلسيداس جا بيت به ٻڌائيندو هو، جنهن مان اندازو لڳائبو هو ته پاڻ به سنت منش هو. هڪ دفعو پٽس مونکي دانهن ڏني ته هو کيس فن نه ٿو سيکاري سو تون چئينس. مون تلسيءَ کي چيو ته هڪو ٻڪو ٿي ويو. چيائين ”جمال صاحب هي پيارجو پورهيو آهي، شرڌا کپي شرڌا، نه ته ڪيئن سکندو؟“ مون چيو تلسي ”اهو ڀڳوان تي ڇڏ، تون پنهنجو ڪرتب ڪر باقي ڀڳوان تي ڇڏ، اهو ئي منجهس شرڌا ۽ پيار اتپن ڪندو.“ قائل ٿي ويو ۽ پٽ سان مٿو کپايائين پر خوش ڪونه هو. چيائين، ”جمال صاحب ڪلجڳ ۾ شرڌا ڪٿان ايندي!“ هڪ ڏينهن ٽاڪ منجهند جو باٿ آئلينڊ ۾ منهنجي گهر اچي ٺڪاءَ ڪيائين. ڏاڍو پريشان هو. چيائين تنهنجي دادلي کي پوليس وٺي وئي آهي، چي اسين هندو ماڻهو، سهي جي کل، ٻيو ڪاڏي وڃان، تون ۽ تنهنجو يار عبدالله ڪيئن به ڪري پٽ ڇڏائي ڏيوم، هٿ پير هلائي ڏينهن وچ ۾ سندس پٽ ڇڏائي ڏنوسين، ويچارو بيڏوهي هو، خود پوليس به اهو مڃيو پر هڪ وڏي آفيسر جي مٿس ڪاوڙ هئي.
جڏهن تلسي مري ويو ته سندس پٽ، جنهن کي منهنجو دادلو سڏيندو هو، ان مون کي اطلاع به ڪونه ڪيو. ان ڳالهه جو اڄ به ارمان اٿم. وري تلسيءَ جي دڪان تي ڪونه چڙهيو آهيان. اها منهنجي ڪمزوري آهي. دل جهلي نه سگهندو آهيان. منهنجا تمام پيارا دوست تاج محمد ابڙي ۽ غلام النبي سومري جو منهن به ڪونه ڏٺم. مير علي احمد خان جو جسد لنڊن مان آيو ۽ مان ٽنڊي مير محمود حيدرآباد پهتس. ماڻهن جا انبوهه هئا ۽ مير صاحب مرحوم جو منهن ڏسڻ لاءِ هر ڪنهن کي اچڻ نه ٿي ڏنائون، مونکي ٻه ٽي دفعا چيو ويو پر مان نه ويس. نيٺ مير خادم حسين صاحب آيو ۽ چيائين ”توهان هلو!“ مون هٿ جوڙي چيومانس ”سرڪار جيڪو هشاش بشاش، کلندڙ مرڪندڙ چهرو منهنجي دل ۽ ذهن ۾ محفوظ آهي سو رهڻ ڏيو!“ چيائين ”سچ ٿاچئو!“ مٿان چيم ته ”هن صديءَ جي وڏي ۾ وڏي مير صاحب جي جنازي ۾ شرڪت ئي منهنجي لاءِ سعادت آهي“ ته آبديده ٿي ويو.
ڳالهه پي ڪيم ته ضرورتون محدود هونديون هيون، خوشحالي اها ليکبي هئي ته هنڌ، کٽولا ۽ ٿانوَ گهڻا هجن. چوندا هئا ته سائين فلاڻي وٽ ڀلي پنجاهه سٺ مهمان اچي وڃن ته به ٻئي اڳيان هٿ ڪونه ٽنگيندو. گهر مان ئي پورت ڪندو. کير، مکڻ، ڪڪڙ پنهنجا هوندا هئا. مهمان کي به مکڻ ماني ۽ کير چانور ڏبو بس! ڇا جا ٻوڙ پلاءُ چاشنيون. شادي مراديءَ تي به رڳو هڏي ڀت جون ديڳيون لهنديون هيون. سهرا ڳيچ عورتون پاڻ ڳائينديون هيون. موٽر لاري ڪونه هئا. بيل گاڏي، ڇڪڙا ۽ ڪجاوا ايندا هئا ته رنگ لڳي ويندا هئا. ويهبو کٽ يا نُک تڏي تي. اتي ئي ڀت ملندو ۽ اوڳرائي ڏئي اٿبو. ڪپڙو لٽو سادو، گوڏ ۽ صدري. صدري معنيٰ ٽيڊي بشرٽ يا اڃا به ٻيڙن واري گنجي چئوس ته بهتر. سلوار ڪو ڪو سبرائيندو هو. پوءِ ان ۾ اڳٺ وجهي سُوٽي، ڪليءَ تي ٽنگي ڇڏبو ۽ مهل موقعي يا ملاکڙي تي پائبو. جُتي ذات نه. هر ڪو پيرين اگهاڙو! ڳوٺاڻا ميهڙ ويندا هئا ته پيرين اگهاڙو پنڌ ڪري جُتي لٺ ۾ ٽنگي، لٺ ڪلهي تي کڻي هلندا هئا. پوءِ ميهڙ ڀرسان اچي ته ڪڪول واهه تان هٿ منهن ۽ پير ڌوئي جتي پائي شهر ۾ گهڙندا هئا. موٽندي وري ساڳيو حال. باقي گهر ۾ اَن جو پليون ۽ گنديون ڀريون پيون هونديون هيون ته گهر ڌڻي ۽ گهر ڌياڻي خوش.
صبوح جو سوير هر گهر مان جنڊ پيهڻ جو آواز ايندو هو. مايون جنڊ هلائينديون هيون ۽ جهونگارينديون به هيون ”اغثني يا سيدا، رس مير محمد تون نبي!“ ڪيڏو غربت وارو سادو ۽ پيارو ماحول هو. سارين جي مڇي ته مشهور آهي. سارين جي کيت مان مڇي پڪڙي ايندا هئا ٻوڙ ڀاڄي ٿيندو هو، نه ته بصر ڀڃي ان سان ماني کائي ڇڏبي هئي.، ماني عام طرح غريب غربو، جوئر يا ٻاجهر جي کائيندو هو. اسان جي گهر ۾ ڪڻڪ جو اٽو ۽ ماني هوندي هئي ته اها به رشڪ جي ڳالهه هوندي هئي. امان مار ڏيندي هي ته پرچائڻ خاطر ڪڻڪ جي ماني جو ٽڪر کاري هيٺان ڪڍي هٿ ۾ ڏيندي هئي ته خوش ٿي ٽپا ڏيندا مانيءَ کي چڪ هڻندا گهٽيءَ ۾ کيڏڻ ويندا هئاسين. ٻين ٻارن وٽ جوئر جو سڪل ٽڪر هوندو ته پاسو وٺي هٻڪندي چوندو، ”مون سان مٽائي