علي خان ابڙو

ندين!“ اسين به خوشيءَ مان جوئر جو ماني ٽڪرو وٺي ڪڻڪ جو هن کي ڏيندا هئاسين. مَٽ خاطر اسان کي جوئر وڻندي هئي ۽ هنن کي ڪڻڪ، مونکي حيرت آهي ته اڄ جي مائرن کي شڪايت آهي ته ٻار بسڪيٽ، ٽافيون، چاڪليٽ ۽ کير مکڻ نٿا کائن. شايد شين جي گهڻائيءَ سندن دل کائڻ کان ئي کٽي ڪري ڇڏي آهي. اسان وٽ چانور سڳداسي ۽ گيهه جي داڳ سان ٺهندا هئا. ٻين گهرن ۾ گمب ڀت يا پٽڙو ڀت بنا گيهه جي ڪنگڻي چانورن جو ٺهندو هو. عيد ڏينهن غريب غربا فخر وچان چوندا هئا ته ”اسان وٽ اڄ ڪڻڪ جي ماني ۽ ڇڙيا چانور ٺهيا آهن.“ اهو هو رضا تي راضي رهڻ ۽ خوش رهڻ. عيد لاءِ سَيون هٿ سان دلي جي تر تي ٺهنديون هيون. زائفن جو پاڻ ۾ چڱو قرب ۽ ڀائيچارو هوندو هو. رلهي يا سوڙ سبڻ ۽ سَيون ٺاهڻ تي گهڻيون زائفون اچي گڏ ٿينديون هيون. پوءِ ڪم به پيو هلندو، ڳالهيون کل ڀوڳ ۽ ٽهڪڙا به پيا پوندا هئا، اڄ ته هڪ گهر ۾ چار عورتون سوڻيون موڻيون وتنديون ۽ هڪٻئي جا ترا ڪڍڻ ۽ پچر ۾ پوريون هونديون.
روڪڙ جو به رواج ڪونه هو. هر شيءِ ان داڻن تي ملندي هئي. فقيرفقرو به لپ ان جي وٺي روانو ٿي ويندو هو، واڍو ۽ حجام به فصل لهڻ تي پنهنجي پاٽي يا ٽويو وٺي ويندا ۽ موچي به. پوءِ سڄو سال حجامت، کٽون ٺوڪڻ، جُتي ٺاهڻ سڄو سال مفت، واڻيو شيون کڻي ايندو ته رونشو مچي ويندو. هر ڪو ان لپ يا ٻڪ يا جهول اَن سان ڀري ايندو. پوءِ لائِي، کنڊ ڀڳڙا ۽ ڀڳڙا وغيره وٺي هر ڪو پيو ٽپا ڏيندو. واڻئي کي جهل پل ڪانه هوندي هئي. زائفون واڻئي کان پڙدو به ڪونه ڪنديون هيون. واڻيون سڏبو ئي هو ’راڄ جي نياڻي‘. هوندا به اهڙائي هئا. واڻئي کي ڪارو ڪرڻ جي به نيت يعني رسم رواج نه هئو. ائين واڻيو آزاديءَ سان گهر گهر شيون وڪڻندو، گڏهڙيءَ تي خرزين اَن جي ڀري هليو ويندو هو.
جهل پل اسان ٻارن کي به ڪانه هوندي هئي. جهنگ ۾، ٻني ٻاري ۾، کوهه تي، واهه تي پيا ڊوڙون پائيندا هئاسون، ۽ ڀنڀوريون جهليندا هئاسين. ڀنڀورين جا به مختلف قسم. ڪي حجام، ڪي لال ڪنوار ته ڪي ڇا. شام جو مڇر ڪاري مٿي تي اچي گڏ ٿيندا. پوءِ ڪانو ڪؤڙي تيل ۾ ڀڄائي مٿي مٿان ڦيرائيندا رهندا هئاسين ته مڇر تيل کي لڳي مري ويندا هئا ۽ سڄو ڪانو مڇر ئي مڇر ٿي ويندو هو. اهو ڪانو ڦٽو ڪري وري ٻيو ڪانو کڻبو هو. اتي اچي اوندهڙي به ٿيندي هئي، پوءِ مائرن ۽ وڏڙن جا سڏن مٿان سڏ. ايئن ڏينهن گذرندو هو ۽ ڇيڪ آزادي سان پيا ڪڏندا هئاسون. اڄڪلهه جي ٻارن کي ته گهر جي در مان نڪرڻ نٿا ڏين. ويچارا موڙهل، موڳا ۽ تيسر ٿيو پون. البت کڏ ٿي وڃڻ کان سختيءَ سان منع هوندي هئي ته متان ابهم ڌڪو کائي ٻڏي نه وڃي. هڪ ڏينهن آرهڙ ۾ ڌر تتيءَ جو جڏهن امان ۽ ٻيا منجهند مهل سمهي پيا ته مان وڃي کڏ ۾ گهڙيس. ڪنارن تي جتي پاڻي ننڍو هو اتي ٻين ٻارن سان گڏجي پاڻيءَ کي لڙاٽو ڪري هٿن سان مڇيون پڪڙيون سين. پوءِ ته امان اهڙي مار ڏني جو اڄ تائين ياد اٿم. دونهون به ڏنائين. جڏهن توبهه ڪيم تڏهن ڇڏيائين. روئي روئي اڌ مئو ٿيس. پرچان ئي نه. نيٺ امان پاڻيءَ ۾ کنڊ ملائي شربت ٺاهي، ماني ٽڪر هٿ ۾ ڏنم تڏهن وڃي چيتو جاءِ ٿيم ۽ امان سان پرتس، وري اهڙي جو اهڙو پر کڏ تي وري نه ويس.
ڳالهه پي ڪيم بابي سائينءَ جي اخلاق ۽ ڪردار جي، وڃي ڳوٺاڻين ڳالهين تي پيس، ڳالهيون تي اڃا لک ڪروڙ ... پر اچون ٿا موضوع تي. منهنجي مائٽن جي ڳالهه ڇڏيو. ست ڌارين جي ڳالهه تي اعتبار ايندؤ نه؟ مان چڱو ٽٻر چوڏهن پندرهن سالن جو هجان ته رستي تان چار پنج ماڻهو پي ويا. مان سندن پٺيان هجان، هڪڙي اسان جي گهر ڏانهن اشارو ڪري چيو ”هي ڪنهنجو گهر آهي؟“ منجهائن ٻئي چيو ته ”هن زماني ۾ ڪو اصحابي (حضور اڪرم صلي الله عليھ وآلھ وسلم) هوندو؟“ پوءِ اهو سوال ڪري پاڻ ئي جواب ڏنائين ته ”ڪو اصحابي شخص ڏسڻو اٿوَ ته وڃي علي خان ابڙي کي ڏسو!“ سندس بيان تي خود مان حيران ٿي ويس ۽ بابا جون عادتون، اطوار، طور طريقا ڌيان سان جاچڻ لڳس. ڏٺم ته واقعي منجهس ڪا وِڏ ڪانه هئي. وقت جي پابندي اهڙي جو ڄڻ پاڻ گهڙيال هو. منٽ منٽ جو قدر ۽ پابندي. ويندي کاڌي جي به پابندي. انگور مليس ته به ڳڻي داڻا کڻندو. ماني ٻوڙ مان ته ڪڏهن وِڏ ڪانه ڪڍيائين. جيڪي مليس سو صبر ۽ شڪر سان کائي ويندو. پنهنجو هر ڪم پاڻ ڪندو. ڪنهن سان به ڪاوڙ ته ٺهيو پر شوڪ ڦوڪ به ڪانه ڪيائين. بردبار، وڏ گڙدو، مددگار، اصول پرست، خوبيون ڳڻائي ڇا ڳڻائجن.، هڪ درويش منش هو. هندو مسلمان سان هڪجهڙو. ڪو ڦند ڦير نه. بڇڙي کي بڇڙو چئي ڏيندو هو. ڪو ماستر صاحب نالائقيون ڪندو هو ته ان کي گهرائي صاف صاف چوندو هو ته تو ۾ هي اوڻايون آهن، سي دور ڪر نه ته توتي قدم کڻندس. پوءِ جڏهن قدم کڻندو هو ته ڄڻ پٿر جي ليڪ. ڇا به ٿي پوي ته ان کي نه مٽائبو. منتظم به واهه جو هو.
ميرپور خاص ۾ عثمان علي انصاريءَ کان چارج وٺي گورنمينٽ مدرسي هاءِ اسڪول جو پرنسپال ٿيو. وڏي هاسٽل هئي جنهن جي مٿان پرنسپال جو بنگلو هو، هاسٽل کي لوهو دروازو هو جو سج لٿي مهل بند ڪري تالو هڻي ڇڏيندا هئا. مسٽر حافظ صادق ۽ نصرپور وارو مولوي قادر بخش صاحب هاسٽل جا منتظم هئا سي انصاري صاحب جي ساراهه مان نه ڍاپن. چي ”سائين ڊسيپلن اهڙو آهي جو ڪو ڇوڪرو سج لٿي کان پوءِ هاسٽل کان نڪري ئي ڪونه!“ کلي چيائين ته ”تالو لڳائي ڇڏيندا ته ڪوئي ڪيئن نڪرندو؟ ڊسيپلين ته اهو آهي ته دروازو کليل هجي پوءِ به ڪوئي ڪونه نڪري. سڀاڻي کان تالو ڪونه لڳندو!“ ٻنهي سخت مخالفت ڪئي ته سائين سڄو نظام درهم بدرهم ٿي ويندو. ڇورا کري ٻهر ٿيندا ۽ اسين ڪنٽرول ڪونه ڪري سگهنداسون، پاڻ ڏاڍي اعتماد سان چيائين ته ائين ڪونه ٿيندو. اعلان ڪرايائين ته مغرب جي نماز هاسٽل جي ڪمپائونڊ ۾ باجماعت پرنسپال پاڻ پڙهائيندو. سڀ شاگرد وضو ڪري حاضر هجن جو حاضري پوندي. نماز پڙهائي ٻه ٽي نصيحتون ڪري اعلان ڪيائين ته هاسٽل کي تالو ڪونه لڳندو. جنهن کي به ٻاهر وڃڻو هجي سو منتظم يا مانيٽر کي اطلاع ڪري ڀلي هليو وڃي. ائين ئي ٿيو. رڳو پٽيوالي آدم کي گيٽ تي ويهاري ڇڏيائين ته جيڪو به ٻاهر وڃي يا موٽي اچي ان جو نالو ۽ اچڻ جو وقت نوٽ ڪري ڇڏي. عشاء نماز به بدستور پاڻ پڙهائيندو رهيو ۽ ننڍو ليڪچر به ڏيندو هو، علم بابت ۽ چڱائي بابت، حاضري به لڳندي هئي. مجال آ جو ڪو غير حاضر رهي. باقي جيڪي بنا اجازت ٻاهر ويندا هئا يا دير سان موٽندا هئا، تنهن جي رپورٽ کيس روزانو ملندي هئي. انهن کي گهرائي رڳو اهو ٻڌائيندو هو ته توهان فلاڻي وقت نڪري ويا ۽ فلاڻي وقت موٽي آيا ۽ کلي پڇندو هئن ته ڪٿان ڪٿان گهمي آيا، ڪهڙا ڪارناما ڪيوَ ۽ ڪيئن ڪنهن غريب غربي جي مدد ڪيوَ. ڇوڪرا حيران پريشان ۽ شرمندا ته پرنسپال کي ته سڀ خبر پئجي وئي. آهستي آهستي اهڙو ڊسپلين قائم ٿي ويو جو ڪو به کليل در مان ڪونه نڪرندو هو ۽ آدم ويٺو ڍڪر کائيندو هو. ڇوڪرن کي پڪنڪ تي به پاڻ وٺي ويندو هو. سڄي اسڪول جا ڇوڪرا چار پنج سئو ڄڻا لارين يا ريل ۾ چاڙهي، سيٺين