عمرڪوٽ کان اوڀر ۾ هُن پار

عمرڪوٽ کان اوڀر ۾ هُن پار
پتڻ مُنارو

جيڪڏهن اسان کي ’عمرڪوٽ‘ ڇِڪ نه ڪري ها ته اسان شايد سنڌوءَ جي کاٻي ڪناري تان سفرڪري رحيم يار خان ۽ صادق آباد کان ٿيندا اوٻاوڙي کان سنڌ ۾ داخل ٿيون ها، جيتوڻيڪ اهو رستو ڊگهو پئي پيو. رحيم يار خان پاڻ بهاولپور ڊويزن جو ضلعي هيڊڪوارٽر آهي. هيءَ سڄي سڃ آهي جنهن ۾ رحيم يار خان ضلعي جو اتر اولهه وارو ميداني پٽ پنجند ڪئنال مان نڪتل واهن سبب سائو آهي. رحيم يار خان ضلعي جو ميداني پٽو اتر کان اولهه ان ڪري آهي جو هن هنڌ سنڌوءَ جو وهڪرو به انهيءَ رخ ۾ آهي. هونئن به سنڌوءَ جي ڪنهن وهڪري جا آثار رحيم يار خان کان اوڀر طرف نه آهن. البت ستلج جي پراڻي وهڪري يا وري هاڪڙي جا لنگهه آهن، هاڪڙو، اپکنڊ جي اها گم ٿيل ندي آهي جنهن کي سرسوتي ۽ واهند به چيو وڃي ٿو.
پاڪستان جا نقشا بهاولپور ڊويزن ۽ خاص ڪري رحيم يار خان جي ڀرپاسي ۾ ڪجهه قديم آثارن جي نشاندهي ڪن ٿا پر اها نصيب جي ڳالهه آهي، جنهن کي ملن! حڪومت جو سروي ڊپارٽمينٽ مقرر مدي کانپوءِ پراڻا نقشا نوان ڪري ٺاهيندو آهي ته جيئن اڳيون غلطيون درست ٿين ۽ نئين ٿيل ڦيرڦار ڪري سگهجي. پر اهي نقشا عام ماڻهن لاءِ ناهن. سرڪار جو خيال آهي ته ان صورت ۾ دشمن ملڪ اهي نقشا هٿ ڪري ويندا. پر هن سيٽلائٽ جي زماني ۾، جڏهن چون ٿا ته فُٽ پاٿ تي لڳل ٽپال جي دٻي جو فوٽو سيٽلائٽ جي ذريعي ڇڪجي ٿو وڃي ته پوءِ اها تسلي ڪيئن ڪجي ته دشمن وٽ پاڪستان جا نقشا نه هوندا! نقشن جي فراهمي نه ٿيڻ اصل ۾ تحقيقي ڪمن ۾ وڏي رنڊڪ آهي. بازار مان ملندڙ عام نقشي ۾ جيڪو سروي آف پاڪستان وارن جو تيار ڪيل آهي، فقط خيرڳڙهه قلعي ۽ ڀاڳلا قلعي جا کنڊر ڏيکاريل آهن پر رحيم يار خان ضلعو قديم آثارن جي معاملي ۾ ايترو غريب ناهي.
رحيم يار خان کان فقط پنج ميل پري هاڻوڪي زيد اسپتال جي پويان کان ويندڙ پڪو رستو اوڏانهن وڃي ٿوجتي پري کان ئي هڪ اوچو برج ڏسڻ ۾ اچي ٿو. اهو برج 15 فُٽ اوچي دڙي تي بيٺل آهي. چوڏهن چورس فوٽن تي هڪ برج ٻه ماڙ ۽ چوڪنڊو آهي. اوچائي 26 فُٽ اٿس. درياهه جو قديم وهڪرو دڙي جي ڀرسان لنگهي ٿو جيڪو اڄ به ڪڏهن ڪڏهن ٻوڏن دوران درياهه جو پاڻي کڻي شهر کي بچائي ٿو.
ڊاڪٽر سيد زاهد علي واسطي ’بهاولپور جي سرزمين‘ تي لکندي رحيم يار خان جي تاريخ تي ڇنڊ ڇاڻ ڪري چوي ٿو ته، ”ميلن تائين، پري جيستائين نگاهه وڃي ٿي، دڙا ئي دڙا آهن، جتي پٿر، ٻيڙيون ۽ ٺڪريون پکڙيل آهن. هڪ اڌ دڙي تي جيڪا ارڙهين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ هڪ قديم شوالي کي ڊاهي ٺاهي وئي هئي، مسجد ٺاهڻ جو مقصد فقط اهو ئي ته جيئن هندن واريون ريتون مسلمان عورتون ادا نه ڪن. هاڻي مسجد ته بيٺي آهي پر ڪو به ماڻهو يا نمازي ڪونهي جيڪو الله جو گهر آباد ڪري. ڳوٺ ۽ شهر ڪجهه ميل پري آهن...
هن ڦٽل ماڳ جو نالو ’پتن منارا‘ آهي، ارڙهين صديءَ جي پڇاڙيءَ تائين هتيشِوراتڙيءَ جو ميلو لڳندو هو. انهن ڏينهن ۾ هڪ تلاءُ کير سان ۽ ٻيو پاڻيءَ سان ڀريل هوندو هو. چون ٿا ته جيسلمير ۽ بيڪانير جا راجا ۽ راءَ هنميلي ۾ شريڪ ٿيڻ ايندا هئا.“
بهاولپور رياست جو گزيٽيئر 1904ع ۾ ڄاڻائي ٿو ته، ”رحيم يار خان کان پنج ميل ڏکڻ ۾ سنڌوءَ جي قديم وهڪري جي اڀرندي ڪپ تي وسيع کنڊر ’پتن منارا‘ موجود آهي. قديم وقتن جي لازوال تعمير جوفقط هڪ نمونو ڦٽل برج جي صورت ۾ بيٺو آهي. ان ئي قسم جا ٻيا چار پر ننڍا برج هتي موجود هئا، جيڪي يقيناً مڌمت جي دور جون پاڇيون هيون. وچون منارو چوڌاري چئني منارن کان اوچو هو ۽ چئني منارن جا مٿيان حصا وچين برج جي پهرين منزل سان ڳنڍيل هئا. اهي برج 18 صديءَ جي منڍ تائين صحيح سلامت هئا پر پوءِ فضل علي هلاڻيءَ هيءُ علائقو فتح ڪيو ته ان کي به ڊاهي ڇڏيائين ۽ ان جون سرون دين ڳڙهه، صاحب ڳڙهه ۽ ڀاڳله جا قلعا اڏڻ ۾ کپائي ڇڏيائين.“ گزيٽيئر موجب ٻُڌن جي هيءَ عبادت گاهه ٽي ماڙ هئي جنهن جي مٿين منزل ڪڏهن ڪري؟ تنهنجو پتو ناهي پر وچين منزل 1740ع ۾ بهادر شاهه هلاڻيءَ ڊهرائي هئي. هتان لڌل ڪجهه سرن مان ڪنهن تي سنسڪرت ۾ لکيل هڪ تاريخ موجب مندر 300 ق. م. ڌاري ٺهيو.
1870ع ڌاري ڪرنل ’نچن‘ پتڻ منارا وٽ کوٽائي ڪرائي هئي پر چون ٿا ته ان وقت هڪ ڏاڍي عجيب ڳالهه ٿي. کوٽائيءَ دوران زمين مان ڏاڍو ڌپارو پاڻياٺو مادو نڪتو جنهن تي وڏا وڏا ماڪوڙا ويٺل هئا. ان مخلوق جنهن کي به چڪ پاتو اهو اتي جو اتي ڦٿڪي مري ويو، جنهن کان پوءِ کوٽائي بند ڪئي وئي. اندازو آهي ته پتڻ مناري وارو آڳاٽو شهر لڳ ڀڳ هڪ سؤ چورس ميلن تي پکڙيل هو جڏهن ته ڀرپاسي ۾ چئن پنجن ميلن جي دائري ۾ لڀجندڙ اڪثر دڙا هن ئي شهر جا مختلف پاڙا هئا. هن شهر جو اصل نالو ڇا هو؟ ڪو به ٻڌائي نه سگهيو آهي. البت سڪندر اعظم جڏهن پنجاب کان ڏکڻ طرف وڌيو ته هن ٻن درياهن جي ميل وٽان درياهه پار ڪري سوگڙيان جو محل فتح ڪيو. جڏهن ته ڪنگهم جو خيال آهي ته اهو ميلاپ وارو ماڳ هاڪڙي ۽ سنڌو يا وري سنڌو ۽ سندس ڪنهن ٻئي ساٿي درياهه جي ملڻ وارو ماڳ ٿي سگهي ٿو جيڪو صادق آباد ۽ رحيم يار خان جي ويجهو ڪنهن هنڌ هوندو. ٻيو امڪاني ساٿي درياهه ستلج ٿي سگهي ٿو جيڪو ڪنهن وقت ۾ پنجاب جي درياهن سان ملي پنجند ۾ شامل ٿيڻ بدران پنهنجو جدا وهڪرو ٺاهي لڳ ڀڳ هاڪڙي واري وهڪري وٽان ئي سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪندو هو.
پتڻ مناري سان همير سومري جون ڪٿائون به جڙيل آهن. هڪ طرف قديم دور جي ڪنهن به سياح يا تاريخ هن شهر جي نالي يا حوالي جو ذڪر نه ڪيو آهي ته ٻئي طرف همير سومري جون ڪٿائون هلنديون ملن ٿيون جيڪو شهر جو آخري حاڪم سمجهيو وڃي ٿو. ڊاڪٽر واسطيءَ موجب هنن سومرن پاڻ کي بلوچن ۾ ضم ڪري ڇڏيو هو ۽ گرجاڻي سڏجڻ لڳا هئا، جيڪي هڙند ۾ آباد آهن.
هيءُ شهر ڪيئن ڦِٽو؟ ان بابت به ڪٿائون ملن ٿيون. هڪ ڪٿا موجب پتن مناري جي هڪ سهڻي ڇوڪري هڪ ڀيرو درياهه تي وئي ته درياهه جو ديوتا مٿس عاشق ٿي پيو. شادي آڇيائينس پر ڇوڪريءَ انڪارڪيو. ڇوڪريءَ مائٽن سان ڳالهه ڪئي ته انهن ڇوڪريءَ کي ڪنهن ٻئي شهر اماڻي ڇڏيو. ٻئي ڏينهن درياهي ديوتا کي خبر پئي ته مڇرجي پيو ۽ اُٿلي شهر ٻوڙي ڇڏيائين، ڪو به ماڻهو جيئرو نه بچيو(يعني هي شهر درياهي ٻوڏ سبب ڦِٽو).
ٻي ڪٿا هن ريت آهي ته پتن جو راجا همير سومرو هو. ان وقت رحيم يار خان جو نالو ’ڦل وڏا‘ هو. جنهن جو رئيس ’لاکو پُٽ ڦُل‘ هو. لاکي ان وقت چرن سوامي نالي هڪ سنياسيءَ ساڌوءَ کي ڪجهه گهوڙا سوکڙي ڪري موڪليا پر همير سومري جي وزير ’ڍورو‘ پنهنجن ماڻهن هٿان اهي گهوڙا چوري ڪرائي ڇڏيا. ان موقعي تي چرن سواميءَ هڪ پاراتو ڏنو:

”ڍري ڍورا راءُ جيئن چرن مانڪيا
پتڻ پٽيجو ٿيو، سج وٽايو ساهه
همير پورا راڄ، نه ڪندو سومرا.“

سج ته پنهنجو رستو ڪونه مٽايو آهي البت درياهه رستو مٽائي ويو، پتڻ ڦٽي ويو، همير مري ويو ۽ سو