غلطيءَ کان پاڪ سچ ڳالهايو!

25مارچ 1996ع
غلطيءَ کان پاڪ سچ ڳالهايو!

21 مارچ تي جيئي سنڌ ترقي پسند پارٽي واري ”مادر وطن“ جلسي ۾ سنڌ جي جهوني سياستدان حفيظ قريشيءَ چيو، ”سچ ڳالهائڻ تمام اهم آهي پر هاڻي آئون ان نتيجي تي پهتو آهيان ته سچ ۾ تر جيتري به غلطي شامل نه هئڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته اها غلط نتيجن ۽ رخ ڏانهن وٺي وڃڻ جي گنجائش پيدا ڪري ٿي.“ قريشي صاحب سڄي ڄمار جي تجربي کانپوءِ هڪ نتيجي تي پهچي جڏهن ان جو اظهار ڪرڻ ضروري سمجهي ٿو تڏهن ان جي معنيٰ اها آهي ته ان هڪ سٽ ۾ هڪ عمر جي تجربي جو نجوڙ موجود آهي. قريشي صاحب جي جملي جي وضاحت ۾ اهو چئي سگهجي ٿو ته سچ جي معنيٰ آهي ”سچ“، ان ۾ ”غلطيءَ“ جي ملاوٽ سان سچ ”سچ“ نٿو رهي ۽ ”ڪوڙ“ بڻجي پوي ٿو. جڏهن ڪوڙ وڏي اعتماد سان ۽ سچ سمجهي ڳالهايو وڃي ٿو تڏهن اهو ڏاڍو خطرناڪ بڻجي پوي ٿو. خاص ڪري جڏهن ڪو رهنما يا عام راءِ تيار ڪري سگهڻ جي پوزيشن رکندڙ ماڻهو اعتماد سان ”غلط“ کي ”سچ“ قرار ڏئي ٿو تڏهن سماج جنجال ۾ پئجي وڃي ٿو.
جيتوڻيڪ ”ماڻهو ۽ غلطي“ هڪٻئي کان جدا نه آهن ۽ ڪنهن به ماڻهوءَ لاءِ اهو چئي نٿو سگهجي ته هن سڄي حياتيءَ ۾ رڳو درست فيصلا ڪيا اهن، ڪا به غلطي نه ڪئي آهي، شعوري ۽ لاشعوري طرح رڳو سچ ڳالهايو آهي ۽ سچ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه ڳالهايو آهي پر قريشي صاحب جي راءِ پنهنجي جاءِ تي مضبوطيءَ سان بيٺي آهي ته ”سچ کان وڌ اهم ڳالهه آهي ته ان ۾ غلطي نه هجي!“
سچ ڇا آهي ۽ غلط ڇا آهي؟ ان جو فيصلو ڪو هڪ فرد نٿو ڪري سگهي. اجتماعي سوچ ئي سچ کي ويجهي ٿي سگهي ٿي. شرط اهو آهي ته اجتماع گمراهه نه هجي جيئن اڄڪلهه ايم ڪيو ايم آهي. ايم ڪيو ايم به جيستائين تنظيمي شاونزم، خود پسندي ۽ پاڻ کي راست سمجهڻ واري بيماري مان نڪري سماج جي ٻين طبقن سان خيالن جي ڏي وٺ نه ڪندي ان مهل تائين ساڳي غلطي بار بار ڪندي رهندي جنهن سماج کي جنجال ۾ وجهي ڇڏيو آهي. سنڌ جون سڀ تنظيمون به پنهنجي پنهنجي جاءِ تي پاڻ کي عقل ڪل سمجهن ٿيون ۽ جڏهن پاڻ کي مڪمل سچ سمجهي فتوائون ڏيڻ شروع ڪن ٿيون تڏهن اهي لاشعوري طور تي اهو ئي ڪم ڪن ٿيون جيڪو رجعت پسند ۽ عوام دشمن قوتون ڪن ٿيون.
هڪ مولانا صاحب ڏاڍي عجيب فتوا ڏني. هن صاحب فرمايو ته جيڪڏهن ڪو ڌاڙيل سنڌ ۾ ڪنهن سنڌيءَ جي گهر ۾ ڌاڙو هڻي ٿو ته هو ڪارو گنهگار آهي پر جيڪڏهن اهو ڌاڙيل ڪنهن پنجابي پٺاڻ يا ڌارئي جي گهر ۾ ڌاڙو هڻي ٿو ته اهو ڌاڙو ”جائز“ آهي. اسان ته ٻڌو هو ته ڪنهن يهوديءَ جي ڍال چورائڻ به جائز ڪو نه آهي، ها! جنگ جي ميدان ۾ هڪٻئي جو ڪنڌ به ڪوري سگهجي ٿو. ڌاڙيل ڪهڙي قومي، مذهبي ۽ طبقاتي جنگ ۾ لٿل آهن؟ مولانا صاحب کان معذرت سان! يا ته مولوي صاحب جذباتي ٿي اهڙي زبردست ”غلطي“ اٻهرائيءَ ۾ ڪري ويو يا ته وري هو سچ پچ اها لائين ڏيڻ چاهي ٿو. ٻنهي صورتن ۾ مولانا صاحب جي فتوا ٿڌي ذهن واري ذهن کي پريشان ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي. ترقي پسند پارٽيءَ جي هڪ پنجابي مقرر غلام سرور اعواڻ هڪ اهم حقيقت ڏانهن ڌيان ڇڪايو. هن چيو ته ڪراچيءَ ۾ ”ظالمن“ هزارها پنجابين ۽ پٺاڻن کي ڪٺو آهي. جڏهن ظالمن پنجابي ۽ پشتون برادريءَ جي خلاف اڳرايون ڪيون تڏهن پنجابين ۽ پشتونن وڏي مزاحمت ڪئي پر دهشتگرديءَ جي ان دور ۾ ڪنهن به سندن مدد نه ڪئي ۽ هو اڪيلا وڙهندا رهيا. غلام سرور اعواڻ چيو ته جنهن ڏينهن تي ”ظالم“ ختم ٿيندا ان ڏينهن کانپوءِ هو پاڻ کي پنجابي ۽ پشتون نه سڏائيندا، هن سنڌ جي ورهاڱي جون ڳالهيون ڪندڙن کي سخت ننديو ۽ چيو ته سنڌين کان اڳ ڪراچيءَ جا پختون ۽ پنجابي اهڙي تقسيم جي مزاحمت ڪندا. اعواڻ اها به شڪايت ڪئي ته اسٽيج تي ايندڙ هر مقرر سنڌي، بلوچ، پشتون ۽ سرائيڪيءَ کي مظلوم سڏي ٿو پر پنجابيءَ کي ڪو به مظلوم نٿو سڏي، جيڪا زيادتي آهي، ڇاڪاڻ ته استحصالي طبقو پنجاب جو ورڪنگ ڪلاس يا عام ماڻهو نه آهي.
غلام سرور اعواڻ جي حقيقت تي پوءِ ٿا اچون سڀ کان پهرين ان رويي تي اچجي جنهن پنجابي – پشتون آباديءَ جي (نمائنده يا غير نمائنده جيڪو به هجي) اڳواڻ پاران ڏنل حمايت ۽ گڏيل مزاحمت جي آڇ کان بي حد اٻهرائيءَ سان رد ڪري ڇڏيو ۽ چيو، ”پاڪستان ۽ پنجاب جو ون يونٽ ختم ٿي ويو پر انگريزي فوج جا پٺو، سندن جوتا پاش ڪندڙ ۽ سنڌ جي زرعي ۽ پيداواري ذريعن تي قابض پنجابي ۽ پٺاڻ غلام سرور اعواڻ سميت اڃا سنڌ ۾ ويٺا آهن“ اهي جملا زور ڪري چيا ويا ته جيئن غلام سرور اعواڻ ”سنڌ جو جواب“ ٻڌي وڃي. جنهن صاحب غلام سرور اعواڻ کي سنڌ جي پاران اهو جواب ڏنو، ڇا هن صاحب ڪنهن سان صلاح ڪئي هئي؟ ڇا سنڌ جي عوام کيس اهڙو مئنڊيٽ ڏنو هو؟ اهو جواب ڏيڻو ئي هو ته به بهتر سياسي لهجي ۾ ڏيڻ وڌيڪ مناسب هو.
ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته غلام سرور اعواڻ جو پنهنجو طبقاتي ڪردار سنڌ جي عوامي مفادن سان ٽڪراءَ ۾ آهي. هو سنڌ ۾ سنڌين جي مفادن جو نه، پنجابين ۽ پٺاڻن جي مفادن جو رکوال ٿي سامهون آيو آهي سنڌ جي ڌرتيءَ تي پنهنجي لاءِ چونڊ جو تڪ ٺاهڻ جي ڳولا ۾ آهي. هي اهو ئي غلام سرور اعواڻ آهي جنهن جو پٽ 1981ع ۾ پي آءِ اي هاءِ جيڪنگ ڪيس ۾ جوابدار هو جنهن واقعي ايم آر ڊي هلچل جي لانچ ٿيڻ کان اڳ ئي ان جو فيوز اڏائي ڇڏيو هو. پر اهو ئي غلام سرور اعواڻ آهي جنهن عوام نيشنل پارٽيءَ جي اجمل خٽڪ جي ان موقف جي مخالفت ڪئي آهي جنهن اجمل خٽڪ ڪراچيءَ جي پنجابين ۽ پٺاڻن کي سنڌين جي بدران ايم ڪيو ايم جو اتحادي بنائڻ گهري ٿو.
هڪ هلندڙ جنگ ۾ هر ڌر پنهنجا اتحادي ڳوليندي آهي ۽ مخالف قوت کي اڪيلو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي آهي. هڪ وقت سڄي دنيا سان نه ورهي سگهجي ۽ نه وري وڙهڻ ئي گهرجي. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي پنجابي ۽ پٺاڻ جي ڪراچيءَ ۾ وجود سنڌين جي مفادن کي ڌڪ رسايو آهي. پر ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته دهشتگرديءَ جي شڪار طبقن ۾ سنڌين بلوچن سان گڏ پنجابي ۽ پشتون به شامل آهن. ان صورت ۾ هاڻي جڏهن ڪراچيءَ ۾ رهندڙ مختلف برادريون دهشتگردن جي خلاف سنڌين جون فطري اتحادي ٿيون آهن ته هن نازڪ مرحلي تي گڏيل مزاحمت جي آڇ کي اٻهري ۽ جذباتي انداز ۾ رد ڪرڻ نه کپندو هو. رد ئي ڪرڻو هو ته به صوبو مصلحت سان ڪجي ها ۽ قبول ڪرڻو هيو ته به اڳواٽ صلاح سان ڪجي ها.
جهوني سياستدان حفيظ قريشيءَ سچ ڳالهائن کان وڌيڪ ”غلطيءَ سان پاڪ سچ“ ڳالهائڻ تي زور ڏنو، چئي نٿو سگهي ته جذباتي سياستدان قريشي صاحب جي صلاح کي ڪيئن ڏٺو پر ترقي پسند پارٽيءَ جي اسٽيج ٻين تنظيمن جي اڳواڻن جيڏو ڇوٽ ڳالهايو اهو ٻڌڻ کان پوءِ محسوس ٿيڻ ”ڀائر“ اڃا تائين جذباتي طور اتي ئي بيٺا آهن جتي 1967ع کان 1974ع وارو جذباتي نسل بيٺو هو. ايئن پئي لڳو ته توري تڪي ڳالهائڻ مناسب سمجهه وڃي، جيڪا ڳالهه، جيئن دل ۾ آئي، ڦاٽ کائي ٻاهر نڪري ٿي قوم جون وايون بتال ڪري هلي وڃي ٿي. اهو پتو بعد ۾ پوي ٿو ته زبان گولي وانگر نڪتل لفظن سنڌ دشمن مفادن جون ٻانهون بيڪار ڪيون يا سنڌ جي مفادن جي ڇاتيءَ ۾ لهي ويا؟