فقيرن وٽ جاگرافياڻي ڄاڻ

فقيرن وٽ جاگرافياڻي ڄاڻ
خزاني جي چاٻيءَ واري ڳالهه جيتري وائڙي هئي اوتري جلد ختم ٿي وئي. انور هڪ مقامي ماڻهو کان جبل جا ور وڪڙ ۽ مقامي نالا پڇڻ لڳو، ”تون چوين ٿو ته کيرٿر جبل هن بڊي جي ڀرسان آهي! ايئن نه؟“
”هائو سائين هي بڊو ۽ کيرٿر پاڻ ۾ گڏجن ٿا“
”کيرٿر پرتي ڪيڏانهن ٿو وڃي؟“ انور اڻڄاڻ بڻجي نئون سوال ڪيو.
”اڳيون ڪونه ٿو مٽي، بس! اڳتي هن کان پوءِ بڊو ٿو وڃيس ... کيرٿر پوءِ وري هيئن اُتر ڏانهن ٿو هلي. پوءِ جتي گڏبا نه! اتي بلوچستان سان ملي ٿو ... دادو (جي حد) آهي پر’کيئيجي‘ علائقو آهي، جيئن اسان وٽ نئه جو علائقو ’ڪائي‘ آهي تيئن هُتي ’کيئيجي‘ آھي.“ فقير جي جاگرافيائي سمجهاڻي ڪنهن کي به سمجهه ۾ نه آئي.
”ادا تون اسان کي ٻڌاءِ ته کيرٿر جي اولهه اوڀر اتر ۽ ڏکڻ ۾ ڇاهي؟“ انور شايد مقامي ماڻهن جي جاگرافيائي ڄاڻ جو امتحان وٺڻ پئي چاهيو.
”اوڀر ۾ اٿس کيئيجي، علائقو آ، ڳوٺ آ ... اوڀر ۽ ڏکڻ جي ڪنڊ ۾ ڪرچات، سر ڏکڻ ڏانهن ٽِڪو بارڻ اٿس ... اولهه ۾ بهلول ۽ ديوانه (جبل) اٿس بهلول ۽ ديوانه ٻه جدا ماڳ آهن، ٻنهي جي وچ تي وري جبل آهي. ديوانه تي چشمو آهي، اورئين پاسي پاڻي ناهي. ديوانه تي چشمي جو پاڻي وڃي ٿو. اتر ڏانهن نئيگ شريف اٿس نگهاول!“ انور شايد ان جواب مان به مطمئن ڪونه ٿيو.
”توهان کيرٿر به گهمو ٿا ۽ بڊو به گهمو پيا، ٻنهي ۾ فرق ڪهڙو آهي؟“ هن سوال ذريعي مون سمجهڻ پئي چاھيو ته ڇا جبلن ۾ ڪي اھڙا خاص فيچرز آھن جن کي ھڪٻئي سان ڀيٽي سگهجي!
ھمراھه پهرين ته سوچ ۾ پئجي ويو، پوءِ چيائين ”هر جبل ۾ فرق آهي!“
”جيڪڏهن ڪو توهانجون اکيون ٻڌي ڪنهن جبل ۾ ڇڏي اچي ته ڇا توهان کي خبر پوندي ته ڪهڙي جبل ۾ ڇڏي ويا آهن؟“ مون سوال کي سولو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
”مان چوان ٿو پئجي ويندي! هر علائقي جي پٿر جو فرق آهي. بڊي جو پٿر اڇي رنگ جو آهي، ڀُورو آهي.“
”هي پٿر (ڀت جبل جو) ٿورو ڪاري رخ ۾ آهي ۽ کهروآهي، ڪنهن به شئي کي لڳندو ته رهڙيندو. کيرٿر چڙهڻ ۾ ڏکيو آهي تمام ... هتئون چڙھندؤ نه! هتان ٻه ٽي طبقا چڙھي چوندؤ ته بس ھيءَ آخري چوٽي آھي، اھي چڙھندؤ ته وري اهڙي ٻي شروع ٿي ويندي آھي!“ فقير چيو.
”هتان ڪو ماڻهو جيپ وسيلي ٽپي ويو آهي؟“ مون پڇيو. مون ڏکڻ طرف نگهاول ۽ ٽِڪي بارڻ پاسي جبل ڏانهن اشارو ڪري پڇيو.
”نه سائين، ڪمپنيءَ وارن هتان جيڪي رستا ڪڍيا آهن، جيڪي هن جي پاڙ تائين هلن ٿا. اتي گاڏي ڇڏي پوءِ پيادل هلڻو پوندو باقي هيڏانهن بهلول ڏانهن رستو ويندو آھي جيڪو لاسمو تيل ڪمپني وارن ٺاھيو آهي. پرتي بهلول ديواني کان وچئون ... في الحال رستو ناهي پر بهرحال، وچئون پٽا پٽا هڻي ويا آهن ...
... ۽ ڏکڻ پاسي جبل جي صورتحال اها آهي ته کيرٿر جبل جو ڪرنگهو سنڌ بلوچستان جي سرحد ٺاهيندو ڏکڻ ۾ گهٽي لَڪ وٽان ٽڪي بارڻ کان ٿيندو ڪرچات ڏانهن لڙي ٿو پوي ۽ بڊو جبل اولهه طرف کان متوازي هلندو ان سان ملي وڃي ٿو. ان ڪري ڪو به ماڻهو جيپ جي رستي نگهاول کان ٽڪي بارڻ نٿو وڃي سگهي، جيتوڻيڪ وچون پنڌ گهٽ آهي. اهو هڪ اتانهون ۽ اڻانگو جبل آهي. ان ڪري نگهاول کان وٺي مکيه نئه ۽ ڍورن جي پاڻيءَ جو وهڪرو ڏکڻ کان اتر پاسي اچي، نئنگ وٽان لنگهي ٿو.“
”برساتن جو اهو سڄو پاڻي ڪيڏانهن ٿو وڃي؟“
”کيرٿر ۽ بڊي جي وچ جو سڄو پاڻي نئينگ ۾ ٿو اچي. اورئين حصي جو اورتي (نئينگ طرف) ٿو اچي ۽ پرئين حصي (ٽڪي بارڻ وغيره) جو پرئين پاسي نئه بارڻ ۾ ٿو وڃي جيڪا ٻولهاڙيءَ وٽ سنڌو درياهه ۾ پوي ٿي. ان کي لوپ علائقو ڪري سڏيندا آهن . هيڏي لوپ هوڏي ٽڪي بارڻ جو بند.“ ھڪ ھمراھه سمجهايو ته لفظ ’لوپ‘ جي معنى ساڳي ’لپ‘ واري آھي. يعني ان ھنڌ ٻه جبل ’لَپَ‘ وانگر سوڙھا ٿي وڃن ٿا جتان نئنگ ابتدائي پيرڙا کڻي ٿي.
”جيڪڏھن پاڻ گوزباني ڏانهن هلنداسين ته اهو علائقو به کيرٿر جي تر منجهه آهي. باقي ٻيا چشما ته پوءِ ايڏي مٿي گهڻا آهن. ڏکڻ ۾ بڊي جي اوڀر پاسي نار ڪري سڏبا آهن، اتي ڇُٽا ويٺا آهن.“ همراهن چيو.
بگا شير تي ويٺل مقامي ماڻهن لاءِ اتر ڏکڻ جون حدون اندازن تي ٻڌل هيون، چيائون، ”هتان اتر پاسي سنڌ، قلندر ۽ لاڙڪاڻو وغيره آھي.“
”هتان کان ڏکڻ طرف سنڌ ڪونهي؟“ انور فقيرن کان پڇيو ۽ مون ڏانهن معنى خيز ڏٺو ۽ اکين ئي اکين ۾ چيو، ”اھي اٿئي سنڌي ماڻهو ۽ انهن وٽ سنڌ جي جاگرافيءَ بابت ڄاڻ !“
”هتي ويجهو ڪي ٻيا نيشان به آهن!“ هڪ همراهه کي ڪي نشان ياد آيا.
”بگا شير کان اوڀر ۽ ڏکڻ طرف ۽ هاهوت کان اتر پاسي ڏهن منٽن جي پنڌ تي ’ساهمي‘ آهي ... اتي هڪ ڇپ تي تارازي به آهي ۽ قئنچي به ٺهيل آهي“ ھڪ فقير چيو.
”نه ! نه! اهي ماڻهن جون گهڙيل ناهن، بس ايئن قدرتي ڇاپو آهي، ٺاهيندڙ جو نشان پڌرو هوندو آهي. هي نشان چاٻيءَ جي نيشان کان مٿي آهن، اوڀر پاسي مٿي. چاٻي جو قدرتي نشان هيٺ آهي. چاٻي به قدرتي آهي. اصل ماڻهن جا ٺاھيل نشان ڏسڻا آھن ته اھي ھيڏانهن آھن بٺي ٿل ڏانهن ! “ غلام محمد نوحاڻيءَ اطلاع ڏنو. هن انوکي اطلاع تي آئون ڏانهُنس متوجه ٿيس.