فقير محمد لاشاري

�س جي دير هئي، اسان سڀ هڪ ٿي وياسين ... ۽ پوءِ هر سال فقير محمد لاشاري ڪراچي سنگت جو بنا مقابلي سيڪريٽري ٿيندو رهيو. انهن ڏينهن ۾ سچ پچ ته اها وقت جي تمام اهم ذميواري هئي. بلڪه فقير ان ڏکي ذميواريءَ کان بچڻ جي ڪوشش ڪندو هو. پر، سنگت جي گڏيل فيصلي جي آڏو بيوس ٿي ويندو هو. حقيقت اها آهي ته اها ذميواري سندس جهوليءَ ۾ اڇلائي ڪو نه ويندي هئي، بلڪه فقير پاڻ کي ان لائق تسليم ڪرايو هو. فقير سان منهنجي وڌيڪ گهرائي سنڌي ادبي سنگت جي ورڪنگ ڪميٽيءَ جي گڏجاڻين ۾ ٿي، سچ پچ ته ڪراچي يونٽ جي اها ورڪنگ ڪميٽي ڪنهن به سياسي تنظيم جي سنجيده ترين باڊيءَ کان گهٽ ڪو نه هئي. هڪ لحاظ کان اها سنگت سڀني ترقي پسند ڌرين جو کليل يونائيٽيڊ فرنٽ هو. اهو ئي سبب هو جو خفيه سرڪاري ادارا ان تي تمام گهري نظر رکندا هئا ۽ سنڌي ادبي سنگت جون گڏجاڻيون ڪڏهن به مستقل طور تي هڪ هنڌ تي نه ٿيون. اهي گڏجاڻيون 1973ع کان سنڌ سينٽر (پراڻي فري ميسن ۽ هاڻوڪي وائلڊ لائف آفيس) ۾ شروع ٿيون، پوءِ آرٽس ڪائونسل، باغيچن، واءِ ايم سي اي، ناٽڪ اڪيڊمي ۽ جفاڪش جي آفيس ۾ ٿينديون رهيون ۽ انهن سڀني جاين تان بيدخلي ٿيندري رهي. تان جو 1980ع ۾ ڪريڪ ڊائون ٿيو. ان کانپوءِ آئون ان جهان کان بنهه ڪٽجي ويس. البته فقير محمد لاشاري، رئوف نظاماڻي ۽ ٻيا دوست ان سنگت کي هلائيندا رهيا. قصو ڪوتاهه، هاڻ فقير سان منهنجو رابطو فقط سندس علامتي تحريرن جي حد تائين محدود ۽ هڪ طرفو ٿي ويو جيڪي هو ايم آر ڊيءَ جي دور ۾ شايع ڪندو هو. سندس قلم ۾ دليل هو. پر، فقير شعور جي جنهن سطح تان ۽ جن علامتن ۾ ڳالهائيندو هو، ڪوتاهه شعور ماڻهن کي اهي ڳالهيون سمجهه ۾ نه اينديون هيون. شايد ان ڪري ئي فقير جا مضمون ان وقت جي مارشل لا دوران به ڇپندا رهيا.
ايم آر ڊي دوران فقير جا مضمون، سنڌيءَ ۾ شايد واحد سياسي مضمون هئا، جيڪي ڪنهن کليل اخبار ۾ ڇپجندا هئا. اهو ڪريڊٽ فقير سان گڏ تڏهوڪي ايڊيٽر ڏانهن به وڃي ٿو، جنهن اهي مضمون ڇاپڻ جي همٿ ڪئي. پر جيئن ته اهي مضمون تمام علامتي ۽ شعور جي اوچي سطح تي هئا، ان ڪري اهي عام ماڻهن ۽ اعليٰ حڪومتي طبقن جي دل دماغ جون تارون لوڏي نه سگهيا. انهن ريمارڪس سان آئون فقير تي تنقيد نٿو ڪريان، پر هن کي داد ٿو ڏيان ته هن انهن ڏينهن ۾ اهو ڪجهه لکيو جيڪو جيڪڏهن بنهه چٽي ٻوليءَ ۾ لکجي ها ته ڪڏهن به ڇپجي نه سگهي ها! ۽ فقير اخباري مورچو سنڀالڻ بدران جيل ۾ هجي ها! جيل ۾ وڃڻ ڪا خراب ڳالهه ڪا نه آهي پر جيل ۾ وڃي بيڪار ۽ بي وس ٿي وڃڻ کان بهتر آهي ته ماڻهو مورچي ۾ بيهي وڙهندو رهي. ايم آر ڊي وارن جڏهن گرفتاريون ڏيو، جيل ڀريو! تحريڪ هلائي هئي، تڏهن اسان جي توريل تڪيل راءِ هئي ته اها حڪمت عملي تحريڪ کي جلد ختم ڪرڻ لاءِ اختيار ڪئي وئي آهي. ڇاڪان ته جيڪڏهن ليڊرشپ ۽ ڪيڊر تحريڪ هلائڻ بدران جيل هليو ويو ته تحريڪ ڪجهه ئي عرصي ۾ بي لغام ٿي منتشر ٿي ويندي. پوءِ توهان ۽ اسان ڏٺو ته ايم آر ڊيءَ جو حشر اهو ئي ٿيو.
فقير محمد اهو سڄو عرصو ڏاڍي خبرداريءَ سان لکندو رهيو ۽ ڇپجندو رهيو. ان کان به اهم ڳالهه اها آهي ته هن جي هڪ هڪ سٽ ڪمٽمينٽ سان ڀريل هئي. هن ڪو به لفظ اجايو استعمال نه ڪيو، ڪو به رک رکاءُ نه ڪيو، ڪا به رعايت نه ڪئي، ڪا به کل مشڪري نه ڪئي. بس! هن جيڪي ڪجهه ڳالهايو، هن کي محتاط علامتي انداز ۾ ڳالهائڻو پيو، ڪڏهن ڪڏهن ايئن ڪرڻ ضروري به ٿي پوندو آهي. فقير جي انهن ڪالمن سان سنجيده علامتي ڪالم نگاريءَ ۽ مضمون نگاريءَ جو هڪ نئون دور شروع ٿيو جيڪو بعد ۾ ”جاڳو“ لاءِ ايڊيٽوريلن جي صورت ۾ عروج تي پهتو. مارشل لا جي دور ۾ علامتي مضمونن کان پيپلز پارٽي جي حڪومت تائين پهتل فقير جا ٺوس ايڊيٽوريل پنهنجي وقت جي تاريخ، همعصر دور جي سياسي ڇنڊ ڇاڻ، قلمي مزاحمت ۽ اسرندڙ نسل لاءِ سياسي شعور جي تربيت ثابت ٿيا.
74-1975ع کان 1993ع تائين فقير سان منهنجي گهرائپ ادبي ۽ صحافتي سرگرمين جي حوالي سان هئي پر ان سڄي دور ۾ مون ڪڏهن به فقير کي غير سنجيده گفتگو ڪندي نه ڏٺو ۽ نه ئي ڪڏهن هلڪي ڦلڪي کل ڀوڳ ۾ وقت ضايع ڪندي ڏٺو. هو ته وقت جي تيزيءَ آڏو بيوس روح هو. ان ڪري هلندڙ گاڏيءَ ۾، ۽ هلندڙ مباحثن دوران به ايڊيٽوريل ۽ مضمون پيو لکندو هو. يقينن، هو پنهنجي دور ۾ وڌ کان وڌ سنجيده لکندڙن مان هڪ قلمڪار هو. 1990ع ڌاري آئون سکر شهر مان ”پڪار“ اخبار ايڊٽ ڪندو هئس. انهن ئي ڏينهن ۾ فقير جاڳو لاءِ نيٽ ورڪ ٺاهي رهيو هو. هڪ ڏينهن هو سکر اچي نڪتو ۽ ڪٿان فون تي اطلاع ڏنائين، سج لٿي جي مهل نيوز روم ۾ وٺ وٺان جو وقت هوندو آهي.
چيائين ”سکر آيو آهيان ملڻ گهرجي!“
”مان ڪاپي اڳتي ڪري تو وٽ پهچان ٿو، ڪٿي ترسيو آهين؟“ مون پڇيو هو.
”ملڻو آهي ته هاڻي اچ! ٿوري دير ۾ شڪارپور لاءِ نڪري ويندس، اتي ميٽنگ آهي ... يا ته اتي اچ!“ فقير چيو هو.
اسان سکر ۾ نه ملي سگهياسين. رات جو ساڍي ڏهين لڳي پير محمد ڪيلاش، مينهون خان بلوچ ۽ آئون شڪارپور لاءِ نڪتاسين. اهو ڏاڍو خطرناڪ دور هو. خاص ڪري اتر سنڌ ۽ ان جو به سکر شڪارپور ۽ مديجيءَ واري پاسي ڌاڙيلن رڻ ٻاري ڏنو هو، پر ڪڏهن ڪڏهن ڪي لمحا يادگار ڪرڻ ضروري ٿي پوندا آهن ۽ ان لاءِ جوکم کڻنو پوندو آهي.
ان رات اسان دير تائين ڪچهري ڪئي، ”ڇا پيو ٿئي؟ ڇا ٿيڻ گهرجي؟ ۽ ڇا ڪري سگهجي ٿو؟“ اهي ئي ته ٽي سوال هئا جن تي اسان جي سڄي ڪائنات ڦرندي هئي، ڪنهن موقعي تي سڄي سنگت زوردار ٽهڪ ڏيئي کلي پئي، ايئن ئي ٽهڪ ڏيئي کلندي کلندي اوچتو اسان سڀني کي ماٺ لڳي وئي، اسان سڀني هڪٻئي کي ڏٺو ۽ اکين ئي اکين ۾ هڪٻئي کان پڇيو، ”ڇا ايئن نٿو لڳي ته اسان سڀ ڪن جنمن کانپوءِ گڏجي ٽهڪ ڏيئي کليا آهيون؟“
”واقعي! ڪڏهن ڪڏهن ٽهڪ به ڏيڻ گهرجن، ايئن ته اسان ٻوساٽجي مري وينداسين!“ فقير چيو هو.
ان کانپوءِ جاڳو جو مورچو هو ۽ ف.م لاشاري جي قلمي ويڙهه!
فقير سچ پچ ته 1980ع جي ڏهاڪي ۽ 1990ع وارن ابتدائي سالن ۾ ملڪ جي چند نمائنده صحافين مان هڪ هو. آئون هن کي فقط سنڌي ٻوليءَ تائين محدود نٿو سمجهان ڇاڪاڻ ته ٻوليون فقط اظهار جو ذريعو هونديون آهن، پر ان کي ڇا ڪجي جو پاڪستان ۾ سنڌي قلمڪار کي سرڪاري طرح علائقائي ۽ محدود ماڻهن جو عيوضي سمجهيو ويندو آهي.
سنڌي صحافين ۽ سنڌي قلمڪارن گڏيل طور ان سوال تي به وڏي جنگ ڪئي ته نيٺ پاڪستان ۾ پاڪستان جي سڀني قومن جي ٻولين کي قومي ٻوليون ڇو نٿو چيو وڃي؟ ۽ اردوءَ کانسواءِ ٻيون ٻوليون ڳالهائيندڙ قومن يا ماڻهن کي ڇا لاءِ محدود اقليت جي خاني ۾ رکيو ٿو وڃي؟ جڏهن ته سنڌي ٻولي پاڪستان ۾ انهن ماڻهن کان وڌيڪ انسانن جي مادري ٻولي آهي جن جي ٻولي کي سرڪاري طور قومي ٻول�